5-ma’ruza mavzu: Kanop o’simligining agrotexnikasi. Tola sifatini baholash prinsiplari. Kanop poyasini tayyorlash va saqlash. Tut ipak qurti pillasi va pilla ipi xususiyatlari. Pillalarni dastlabki ishlash bazalari

P₀ = L * n * P_p / m [ch/teks]
L - bir to‘plam tola uzunligi, mm
n - to‘plamdagi tolalar soni
Pn _- to‘plamni uzulish kuchini o‘rtacha arifmetik qiymati, N
m - to‘plamni umumiy massasi, mg
Cho‘zilish kuyidagicha aniqlanadi


=100(L₁-L)/L; %
L₁ - uzilish paytidagi tola uzunligi, mm
L - chuzilishdan oldingi tola uzunligi, mm

Nisbiy uzilishdagi cho‘zilish quruq holatda 25-35%, nam holatda 50% gacha etadi.
Tolani birligi va ilashuvchanligi. Tolani bikrligi - unga ta’sir etayotgan kuchlar ta’sirida tolani o‘z xususiyatini saqlashga intilish qobiliyati. Ilashuvchanlik - bir tolani ikkinchi tolaga nisbatan sirpanishda ta’sir etuvchanlik hususiyati normal bosim kuchi hisobga olinmagan holda.
Gigroskopik hususiyati va namlik. - Tolani tashqi muxitdan kerakli namlikni tortib olish yoki unga berish xususiyati gigroskopik xususiyatdir. Jun tarkibidagi suyuqlik massasini uni absolyut quruq massasiga nisbati foizda xaqiqiy namlik hisoblanadi.

bu erda:
m₁ - quritishdan oldingi massa
m₂ - qurigandan keyingi massa, namuna massasi (100-110 gr)

Havo namligi yuqori bo‘lganda 40% namlikni shimib oladi. Havoning namligi 65% bo‘lganda 15-17 % jun namlikka ega bo‘ladi.

Elektrlanish xususiyati - Junni eng asosiy xususiyatidan bo‘lib, uni hisobga olmaslik mumkin emas. Junga ishlov berish natijasida statik zaryadlanish, vujudga kelib, natijada jun elektirlanish holatida bo‘ladi. Ushbu holatni bo‘lishi junni ishchi organlarga yopishib qolishiga sabab bo‘ladi. Bu holatni yo‘qotish uchun mahsus emulsiya bilan junga ishlov beriladi.
Issiqlik o‘tkazuvchanlik. Issiqlik o‘tkazuvchanlik deb tolalarni issiqlik o‘tkazish qobiliyati tushiniladi. Boshqa tolalarga qaragapnda issiqlikni yomon o‘tkazadi. Bu uning qimmatli xususiyatidan biri bo‘lib, qishki kiyimlar qilishda qo‘l keladi.
Tolaning zichligi - Zichlik deb birlik hajimdagi tola massasiga aytiladi.

bu erda: m- tola massasi, gr.
v- xajm, sm² , Jun tolasini zichligi 1,32 g/sm² ga teng

Kimyoviy hususiyatlari. Junn asosan keratin – oqsil moddadan tashkil topgan. 4-5 % kislota 3-5 min davomida salbiy ta’sir ko‘rsatadi. 0,05 % natriy gidroksidi 60⁰S temperaturada pishiqligini yo‘qotadi. Suvda jun bo‘kadi. Issiq suvda emiriladi.

Issiq havo 170-180⁰S temperaturada 30 sek davomida ishlov berilsa keratin emirilib, nozik bo‘lib, qoladi. 70-80⁰S da o‘z xususiyatini yo‘qotilmaydi. Jun alangada yonadi.
Junni nuqsonlari - Asosiy nuqsonlarga tolani uzunligi bo‘yicha ingichkalashib ketishi, ifloslik darajasi, o‘lik tola massasini olishi va quruq tola massasini oshishi kiradi.
Junni qayta ishlash texnologik jarayoni o‘z ichiga qo‘yidagi operaцiyalarni oladi: Qishloq xo‘jaligidan olingan junni qayta ishlash uchun fabrikalariga keltiriladi. U erda junni tarkibidagi iflosliklardan tozalaniladi va navlarga ajratiladi.
Junni ifloslikdan tozalash ikki xil usulda amalga oshiriladi:

1. 
   Quruq usulda - taroqlar yordamida junni titib, tarkibidagi ifloslik ajratiladi.
   
2. 
   Xo‘l usulda - junni ma’lum konцentrasiyada yuvib tozalaniladi va quritiladi.
   

Junlarni saralash - Junni turlari barchasi saralanadi. GOST yuvilgan va yuvilmagan junlar uchun qayd etilgan. Merinos junlari GOST 6326 - 74 bo‘yicha to‘rt guruhga bo‘linadi (Uzunligi bo‘yicha)
I - 70 mm va yuqori
II - 50  70 mm
III - 40  50 mm
IU - 25  40 mm
Qalinligi bo‘yicha: 80^k, 70^k, 64^k, 60^k. GOST 6324 - 74 bo‘yicha junlar mayin, yarim mayin, dag‘al, yarim dag‘al turlarga bo‘linadi. Цigay juni GOST 6614 - 72 bo‘yicha yarim mayin hamda yarim dag‘al turga bo‘linadi.
Dag‘al qo‘y junlari GOST 8488 - 73 ga asosan 19 turga hamda 4 ta navga bo‘linadi. Tashqi ko‘rinishi bo‘yicha normal (N), sarg‘aygan (P), repen bilan ifloslangan (S), sarg‘ayib repin bilan ifloslangan (SP), iflos, va nyqsonli (SRD) ga bo‘linadi.
JDI fabrikasidagi mavjud texnologikjarayon
1. Junni qabul qilish va navlarga ajratish.
2. JDI texnologik jarayon sxemasi.
3. JDI fabrikasida junni yuvush uchun ishlatiladigan uskunalar.

4. 
   Junni tarkibidagi iflosliklar va turlari.
   

Ma’lumki jun tayyorlov punktlaridan toy holatida fabrikaga keltiradi. Keltirilgan har bir partiyani o‘zini veterinar guvohnomasi va umumiy xususiyatlari ko‘rsatilgan speцifikaцiyasi beriladi. Jun partiyasi- bu bitta nakladnoy bilan hujjatlashtirilgan jun massasidir. YUvilmagan holda jun fabrikaga klassga ajratilgan holatda keltiriladi. Klassga ajratish nihoyat darajada andozaga asosan amalga oshiriladi. Ba’zi hollarda fabrikadan nazorat qilish maqsadida, klassga ajaratiladi. Kontrol klassirovkadan so‘ng har bir klassdagi junni 10 foizini ajratib olinib, xomashyo laboratoriyasiga jo‘natiladi. Undan maqsad, junni yuvishdan so‘ng chiqish darajasi aniqlanadi, hamda uni yo‘g‘onligi va namligi ham aniqlanadi. Olingan barcha ma’lumotlarni qabul qilish aktiga yoziladi, shu asosida ta’minotchi bilan hisob-kitob qilinadi.
Klassirovka qilingan junni o‘z asosida uni tarkibidan bir xil tipdagi tashqi ko‘rinishi bir xil bo‘lgan junlarga ajratiladi. SHu asosda navlarga ajratiladi. Sortga ajratishda tashkil etilgan runoni ma’lum sxema asosida ajratish kerak.

a- 56^k b- 60^k v- 64^k v^1- 58

Eng mayin va mustahkam jun ikki yon tomonda joylashgandir (v- 64^k). Har bir runoni navlarga ajratishda maxsus stoldan foydalaniladi. U stol yorug‘lik bilan yoritilgan bo‘lishi shart. Har bir navni solish uchun maxsus idishlar o‘rnatilgan bo‘ladi. Navga ajratish jarayoni quyidagi operaцiyalarni o‘z ichiga qamrab olgan:
a) Runo tarkibidan past navli junlarni ajratib olish
b) Runoni tashqi ko‘rinishi bo‘yicha, ma’lum sxema bo‘yicha jun navlariga ajratish.
v) Junni navlarga ajratishda dastlab uzunligiga qarab, so‘ng yo‘g‘langanligi bo‘yicha amalga oshiriladi.
Junni navlarga ajratishni bir necha xil turi mavjuddir: individual, ikki, uch, to‘rt pog‘onali, hamda konveyer usullari. Masalan ikki pog‘onali navga ajratish usullari to‘rtta ishchi yordamida ikki marotaba saralash orqali amalga oshiriladi. Masalan: birinchi pog‘onadagi toyni ochib, runoni ajratib olinsa, ikkinchi pog‘onadagi junni uzunligi va yo‘g‘onligi bo‘yicha ajratiladi. Ish unumdorlik bo‘yicha konveyer usul ancha samarali hisoblanadi. Unda lentasini tezligi o‘rtacha 6^m/_min bo‘lgan konveyer atrofida 10 ta ishchi bo‘lib, ular birin-ketin saralash ishlarini amalga oshiradilar. Dastlab junni past navlari, so‘ngra esa yuqori navlari ajratib olinadi.
Iflos junlarni ikki guruhga bo‘linadi:

1. 
   Jonivorni badanidan ajralib chiqayotgan moddalar asosida ifloslanish (yog‘, ter, kepak va hokazo).
   
2. 
   Tashqi tomondan ifloslanish (material, organik moddalar ta’sirida).
   

Junni ifloslik darajasi uni oladigan jonivorni turiga ham bog‘liqdir, hamda mavsumga ham bog‘liqdir. Ifloslik frakцiyasi o‘rtacha quyidagi miqdorda o‘zgaradi.
a) Yog‘ massasi -4-25%
b) Ter miqdori -2-42%
v) Minaral va boshqa chiqindilar -4-30%
Mineral chiqindilarga: qum, loy zarralari tuproq qoldiqlari kiradi.
Undan tashqari o‘simlik shoxchalari, bargi, pichan, samon qoldiqlari ham jun tarkibida bo‘lishi mumkin. Jonivordan ajralib chiqqan chiqindi hisobiga junni ifloslanishini undan ajratib olish ancha murakkab hisoblanadi. Uni ajratish uchun junni yuvishdan oldin ancha muddatga ivitib qo‘yiladi.
JDI fabrikasida quyidagi jun yuvish agregatlari o‘rnatilishi mumkin:
a) Ivtekstilmash zavodi (Rossiya)
b) Dafama firmasi (Polsha)
v) Petri Maknot firmasi (Angliya)
g) SHarpante firmasi ( Belgiya)
d) Tekstima firmasi (Germaniya)

Tayyorlash		Saralash
Junni tayyorlash punkti		JDI fabrikasi saralash цexi
Titish		Yuvish
JDI asosiy		Fabrikasini bo‘limi
Quritish		Presslash

3.Yigirish qobiliyati – tolani yigirilgan ip xoliga kelish qobiliyati orqali aniqlanib kompleks ko‘rsatkichlardan hisoblanadi. Yigirish qobiliyati – berilgan yigirish sistеmasi bo‘yicha 1 kg toladan olingan yigirilgan ipning kilometrdagi soni orqali harakterlanadi. Yigirish qobiliyati tolaning uzunligi, yo‘g‘onligi, pishiqligi va boshqa xususiyatlariga bog‘liq. Qanchalik shu ko‘rsatkichlar katta bo‘lsa, shunchalik yigirish qobiliyati yaxshi bo‘ladi.

Junni namatlanuvchanligi- jun tolalari, bosim, issiqlik, namlik va kimyoviy moddalar ta’sirida bir-biriga nisbatan yaqinlashib, joylashib, mustahkam material- namat hosil bo‘ladi. Namatlanuvchanlik – bikrligi, buraluvchanligi va xalqalarning xususiyatiga bog‘liq. Ingichka tolali junlarning namatlanuvchanligi yuqori bo‘ladi. Tolaning uzunligi ham namatlanuvchanlikka o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. 35-55 mm uzunlik namatlanish uchun optimal hisoblanadi.
Tabiiy qo‘y juni chorvachilik ho‘jaliklarida etishtirishib, asosan qo‘ylarni junini qirqib olish yo‘li bilan tayyorlanadi. Jun olish vaqti asosan ikki faslda amalga oshiriladi:
a) Bahor paytida (issiq vaqt boshlanishida)
b) Kuz paytida (sentyabr oyida).
Mayin jun olinadigan qo‘ylar bir yilda faqat bir marotaba - bahor faslida, dag‘al jun olinadigan qo‘ylar esa bir yilda ikki marotaba olinadi.
Qo‘yni tana qismidan olingan jun bosh, oyoq hamda dum qismidan olingan junga qaraganda ancha yuqori hisoblanadi. Qirib olingan junlar klasslarga ajratiladi. Kasal qo‘ylardan ajratib olingan junlar dezinfekцiya qilinadi, barcha kasaliklarni (Sibir yazvasi, bruцillez) oldini olish uchun. Junni runo ko‘rinishida ajratib olinib tayyorlov punktlariga topshiriladi. Har bir partiya o‘zini veterinar ko‘rigidan o‘tgan guvohnomasi va sertiцifikaцiyasi bilan bo‘lishi shart. Junni tayyorlash punktlarida u og‘irligi 150200 kg qilib toy ko‘rinishida presslanadi, so‘ngra JDI fabrikalariga jo‘natiladi. Jun tashqi ko‘rinishiga qarab, qalinligi va uzunligiga qarab klasslarga ajratiladi.
Albatta qirqib olingan mavsumi ham bir xil bo‘lishi shart. Tolani sostavi bo‘yicha jun bir tekisda va aralash ko‘rinishida bo‘ladi.
Texnologik hususiyati bo‘yicha jun mayin, yarim mayin, yarim dag‘al va dag‘al bo‘ladi. Junni texnoligik xususiyati asosan qalinlik bilan bog‘liq bo‘lganligi sababli, turli mamlakatlarda junni klassifikaцiyalash asosi qalinligi asosida qilinadi. Junni klassga ajratish Bradford sistеmasi kеng tarqalgan bo‘lib Angliyada ishlab chiqilgan, u faqat bir tekisdagi junlar uchun qo‘llaniladi. Ushbu sistema bo‘yicha 14 klass mavjud bo‘lib: 90^k; 80^k, 70^k, 64^k, 60^k, 58^k, 56^k, 50^k, 46^k, 44^k, 40^k, 36^k, 32^k, 28^k.
Ko‘rsatilgan son qancha kichik bo‘lsa, jun tolasi shuncha yo‘g‘on bo‘ladi, agar ikki klass orasida bo‘lsa, unda kasr ko‘rinishida ko‘rsatiladi, ya’ni 58/56^k yoki 56/58^k.
Amerika standart klassifiaцiyasi junning ingichkaligi va qo‘y zotini bog‘langan holda asoslangan. Toza qonli merinos qo‘y zotlari 64^k ga to‘g‘ri keladi va undan yuqori sifatli jun beradi. Avstraliyada jun klassifikaцiyalash ikkita sistemada ishlaydi: biri - qishloq xo‘jalikda qo‘llanilsa, ikkinchisi – savdo-ishlab chiqarish bo‘lib, bunda junning ingichkaligi sifatini ko‘rsatadi va mikrometrda ifodalanadi.
Bundan tashqari YAngi Zelandiya klassifikaцiyasi mavjud bo‘lib ko‘p jihatdan Amerika stardartiga o‘xshab ketadi. Farqi sifat ko‘rsatkichlari kasr orqali ko‘rsatiladi.
Revolyuцiyaga qadar Rossiyada asosan dastlabki klassifikaцiyadan foydalanilgan. 1920 yildan boshlab qo‘y zotlari va turlari, junning texnologik va fizik-xususiyatlari bo‘yicha chuqur izlanishlar olib borildi. SHu ishlar asosida 1937 yilda ilmiy-texnik klassifikaцiya ishlab chiqildi.
Ilmiy - texnik klassifikaцiya bo‘yicha junni nafaqat qalinlicha hisobga olinadi, undan tashqari uni uzunligi, yigirilish xususiyati va ishlashuvchanligi ham hisobga olinadi.
Jun asosan tayyorlov punktlaridan JDI fabrikalariga jo‘natishda klasslarga va navlarga ajratiladi. Dag‘al jun asosan uch klass va navga ajratiladi. Junni tashqi ko‘rinishi orqali normal, sarg‘aygan, repen bilan ifloslangan, sarg‘ayib repen bilan ifloslangan gruxlarga bo‘linadi.


Junlarni saralash - Junni turlari barchasi saralanadi. GOST yuvilgan va yuvilmagan junlar uchun qayd etilgan. Merinos junlari GOST 6326 - 74 bo‘yicha to‘rt guruxga bo‘linadi (Uzunligi bo‘yicha)
I - 70 mm va yuqori
II - 50  70 mm
III - 40  50 mm
IV - 25  40 mm

Qalinligi bo‘yicha: 80^k, 70^k, 64^k, 60^k. GOST 6324 - 74 bo‘yicha junlar mayin, yarim mayin, dag‘al, yarim dag‘al turlarga bo‘linadi. Цigaq juni GOST 6614 - 72 bo‘yicha yarim mayin hamda yarim dag‘al turga bo‘linadi.

Dag‘al qo‘y junlari GOST 8488 - 73 ga asosan 19 turga hamda 4 ta navga bo‘linadi. Tashqi ko‘rinishi bo‘yicha normal (N), sarg‘aygan (P), repen bilan ifloslangan (S), sarg‘ayib repin bilan ifloslangan (SP), iflos, va defektli (SRD) ga bo‘linadi.
JDI texnologiyasini dastlabki operaцiyalaridan biri bu titishdir. Bundan asosiy maqsad uyumlanib, buralib qolgan junni titib, yozib tashashdan iborat. SHu tufayli uni tarkibidagi iflosliklarni ajratish holatini osonlashtiriladi. Jun qancha samarali titkilansa, shuncha yaxshi yuviladi, ya’ni yuvish jarayonini samarasi ancha oshadi. Bundan tashqari yuvish vositalarini ham iqtisod qilinadi. Masalan: 100 kg yaxshi titilmagan junni yuvush uchun 7,2 - 8,9 kg sovun sarf etilsa, yaxshi titilgan junga esa 5,9 - 6,0 kg sovun sarf etiladi.

Junni qalinligi bo‘yicha klassifikasiyasi.

Junni qalinligi bo‘yicha gruppasi		Klass	Junni navi		O‘rtacha qalinligi, mkm		Junni turi
					dan	gacha
bir tekisdagi jun
		1	80^k		-	18,0	merinos
Mayin		2	70^k		18,1	20,5	merinos
		3	64^k		20,6	23,0	merinos
		4	60^k		23,1	25,0	merinos
		5	58^k		25,1	27,0	K-d sigay
YArim mayin		6	56^k		27,1	29,0	-
		7	50^k		29,1	31,0	-
		8	48^k		31,1	34,0	-
YArim dag‘al		9	46^k		34,1	37,0	-
		10	44^k		37,1	40,0	-
		11	40^k		40,1	43,1	-
Dag‘al		12	36,^k		43,1	55,0	-
		13	32^k		51,1	67,0	-
Notekis aralash junlar
	I			Oliy	20,1	26
	2			I	26,1	30		-
YArim dag‘al	3			II	30,1	35,5		-
	4			III	35,6	41,0		-
	2			I	-	34,0		-
	3			II	34,1	38,0		-
Dag‘al	4			III	38,1	45,0		-
	5			IV	45,1	va yuqori

2. Junni titish uchun asosan maxsus titish mashinalari ishlatiladi. Ular asosan uch turga bo‘linadi:

a) Merinos va yuqori sifatli no merinos junlari uchun qo‘llaniladigan titish mashinalari.
b) Dag‘al va past navli nomerinos junlari uchun qo‘llaniladigan titish mashinalari.
v) Dag‘al - o‘ralib qolgan junlar uchun qo‘llaniladigan titish mashinalari.
Ushbu mashinalarga quyidagi asosiy talablar qo‘yilgan:

1. 
   Jun tolasini tabiiy xususiyatini saqlash (uzunligi, pishiqligi yo‘g‘onligi va boshqalar).
   
2. 
   Texnologik jarayonni to‘lik amalga oshirish.
   

3. 
   CHiqayotgan mahsulotni bir tekisligini ta’minlash.
   

3. 
   Texnologik jarayonni uzluksizligini ta’minlash.
   
4. 
   Texnologik mashinalariga xizmat ko‘rsatishni qulay bo‘lishi.
   
5. 
   Ba’zi texnologik operaцiyalarni avtomatlashtir-ishga erishishi.
   
6. 
   Texnologik jarayonga sarf etilayotgan elektroenergiyasini kamaytirishga erishish.
   
7. 
   Ish unumdorligini yuqoriligini ta’minlash.
   

3. 
   Ishchi maydonini qisqartirishga erishish,
   
4. 
   Konstrukцiyani soddaligini ta’minlash.
   

8. 
   Texnik xavsizlik tomonidan to‘liq ta’minlash va ekologik tozalikga erishish.
   

Junni titish mashinasi. Merinos va yuqori navli nomerinos junlari uchun qo‘llaniladi.
Valiklarni yuzasi riflali bo‘lib, birinchi juftli valiklarni tezligi ikkinchi juftlikdan kichkina, ya’ni V₁  V₂. SHu shart tufayli junni cho‘zib, jun qatlamlarini birini ikkinchisidan ajratiladi. Qoziqchali baraban yuzasidan qoziqchalar 4 - 12 qator bo‘lib, ularni formasi цilindrik hamda konussimon bo‘ladi. Qoziqcha bilan to‘rli yuza orasida harakatlanayotgan jun uyumlari titkilanib, uni tarkibidagi iflosliklar ajratib olinadi. Ajrab chiqqan iflosliklar uni past qismidagi idishga tushadi.