5-mavzu. Allel va noallel genlar va ularning o‟zaro ta‟sirida belgilarning irsiylanishi. Pleyetropiya. Reja

---

5-MAVZU. ALLEL VA NOALLEL GENLAR VA ULARNING O‟ZARO 
TA‟SIRIDA BELGILARNING IRSIYLANISHI. PLEYETROPIYA. 
Reja: 
1. Bir gen allellarining o’zaro ta‘sirida belgilarning irsiylanishi. 
2. Noallel genlarning o’zaro ta‘sirida belgilarning irsiylanishi. 
3. Genlarning komplementar, epistatik va polimer ta‘siri. 
4. Strukturaviy va modifikatsion genlar. Pleyotropiya. Miqdoriy belgilar genetikasi. 
5. Genlarning kombinirlangan tipdagi ta‘sirida miqdor belgilarining irsiylanishi. 
Tayanch iboralar:Allel, noallel, komplementar tushunchasi, dominant, retsessiv genlar, Fl, F2 da 
fenotiplar nisbatini farqlari 
Mendel qonunlaridan ma'lumki, diduragay chatishtirishda F2 da beigilar mustaqil ravishda 
irsiylanib 9:3:3:1 nisbatda ajralish beradi. Tabiatda bir belgini bir juft allel gen irsiylanishini 
ta'minlashdan tashqari bir necha juft allel bo'lmagan genlar bir belgining irsiylanishini ta'rninlashi 
kuzatiladi. 
Bu hodisalar genlarning o'zaro ta'sirida belgilarni irsiylanishi yo'li bilan sodir bo'ladi. Bular 
quidagilardan iborat. 
1. 
Genlami komplementar ta'sirida belgilarni irsiylanishi. 
2. 
Genlarni epistaz ta'sirida belgilaming irsiylanishi. 
3. 
Genlarni polimer ta'sirida belgilaming irsiylanishi. 
4. 
Genlarni pleyotrop ta'sirida belgilarni irsiylanishi. 
1. Genlarni komplementar ta'sirida belgilarni irsiylanishi. 
Allel bo'lmagan genlarni o'zaro ta'sirida ota –onasida bo'lmagan Yangi belgini hosil bo'lishiga 
genlarni komplementar (xushomad) ta'sirida belgilaming irsiylanishi deyiladi. 
Masalan: tovuqlarni tojlarini shakli, gulsimon, no'xatsimonlarni o'zaro chatishtirilsa; 
P $ AA
BB 
$ aaBB 
Gulsimon 
No'xatsimon 
g A
B 
aB 
Fj Aa B
B 
yong'oqsimon toj, A va V dominant genlarning o'zaro ta'sirida hosil bo'ladi. 
P AaBB 
x 
AaBB 
g AB A
B 
aB aB 
F2 1 • A – B – 9 yong'oqsimon. 
2. 
A –
BB 
–3 gulsimon. 
3. 
aaB –3 no'xatsimon. 
4. 
aaBB – 1 bargsimon, yaproqsimon tovuq toji hosil bo'ladi. 
Dominant allel bo'lmagan A va V genlarni o'zaro ta'sirida Fj F
2
da yangi ota –onasida bo'lmagan 
yong'oqsimon va aaw genlarning o'zaro ta'sirida bargsimon tojli tovuqlar hosil bo'ladi. Shu yangi 
belgini hosil bo'lishi genlarni komplementar ta'sirda irsiylanishi deyiladi. 
Masalan: qovoqlarda meva shaklini irsiylanishda F2 da 9:6:1 ivisbatda ajralishi kuzatiladi. 
P $ rrdd X S rrDD 
yumaloq 
yumaloq 
g Fd 
rd 
F
(
FFD lappaksimon belgi, meva dominant G va D genlarni 
o'zaro ta'sirida hosil bo'ladi. 
P FrDd 
x 
FFDd 
g TD 
Td rD rd F
2
Aa T – D 9 ta lappaksimon F –dd 6 ta yumaloq. ggdd 1 ta, g va d 
resessiv genlarni o'zaro ta'sirida uzunchoq 
belgili qovoqlar hosil bo'ladi. 
Masalan: hidli no'xat o'simligining gul rangi ham genlarni komplementar ta'sirida irsiylanadi. 
AAw –oq, aaW –oq gulli o'simliklar chatishtirilganda g Av aV Fl 
AaVv qizil gulli o'simliklar hosil bo'ladi. 
Dominant A,V genlarni o'zaro ta'sirida qizil gul hosil bo'ladi. 

---

P $ AaBB x S AaBB 
g AB A
B
aB 
as 
F
2
Aa 9(A-B-) :3(A-
BB
) :3(aaB-) :l(aaBB) 7ta oq gulli qizil 
o'simliklar hosil bo'ladi. 
Masalan: quyonlarda va sichqonlarda 9:3:4 nisbatda belgilaming ajralishi kuzatiladi. AAw – 
qora aaW-oq Fl AaVv –ola bo'ladi. 
P 9 AaBB x $ AaBB 
g A
B
A
B
aB aB F
2
Aa 9(A-B-) :3 (A-
B B
): 3(aaB-) 9 Ta ola-bula, 3 ta qora, 4 
ta oq quyonlar hosil bo'ladi. 
Genotipda alel bo'lmagan genlar ta'sirida yangi belgining rivojlanishiga olib kelish ularning 
komplementar, ya'ni to'ldiruvchi ta'siri deyiladi. Bunda har bir gen o'zi alohida muayyan holda belgi 
rivojlantira olmaydi. Genlarning bunda ta'siri xushbo'y hidli, oq guli no'xatni o'zaro chatishtirishda 
aniqlandi. Olingan birinchi bo'g'in duragaylar qizil gulli bo'lib, ularni o'zaro chatishtirishda olingan 
ikkinchi bo'g'im o'simliklarda ajralishi 9:7 nisbatta engil ya'ni bir fenotipik klass 9(16 qizil 7(16 oq 
gulli bo'ladi, ota –ona o'simliklarning genotipi –AAw va aaW bo'lib, ulaming har biri alohida – 
alohida gulga qizil rang bera olmaydi, shuning uchu nota – ona no'xatlarning guli oq bo'ladi. 
Biroq birinchi bo'g'in duragaylarning genotipi (AvVv) da ikkala dominant genning o'zaro 
ta'sirida o'simliklar gulining qizil bo'lishiga olib keladi. Ikkinchi bo'g'in o'simliklarning gul rangi 
bo'yicha ajralishi natijasida 9(16 qism o'simliklarda dominant A va B genlar o'zaro ta'sir etishi 
natijasida ularda qizil gul rivojlanadi, qolgan 7(16 qism o'simliklarning e);A–w, 3 (aaV –) 1 (aaw) 
7(16 genotipi A–w, aaV–, aaw bo'lib, ularda komplementar ta'sir etuvchi dominant genlar yo'qligi 
tufayli guli no bo'ladi. Oq donli makkajo'xorining ba'zi formalari chatishtirilganda F! ning so'lasida 
qizil rangli don hosil bo'ladi. F2 da donning rarigi bo'yicha ajralish 9(16 qizil (A–V), 7(16 oq (A–
w.aaV–aaw) nisbatda bo'ladi. Biz bu misollarda dominant genlarning o'zaro komplementar ta'siri 
Bilan tanishdik: demak har bir gen muslaqil ravishda ta'sir eta olmas ekan. Ba'zi vaqtlarda bitta yoki 
ikkita komplementar gen mustaqil ta'sir etishi mumkin. Shunga ko'ra, F
2
da ajralish turi ham 
o'zgaradi. Bunda sichqonlarda 3 xil yung rangining nasldan – naslga berishi misol bo'ladi. Qora 
(AAaa) va oq (aaW) sichqonlar chatishtirilganda F) da aguti (yowoyi –kul rang, malla) tipdagi 
sichqonlar kelib chiqadi: 
F
2
ajralish: 9 (16 aguti; 3(16 qora; 4(16 oq nisbatda bo'ladi. Ikkita dominant (A–V) da aguti rang 
rivojlanadi. V gen A gensiz o'z mohiyatini ya'ni aguti rangini yuzaga chiqara olmaydi. Shunga 
o'xshash misollami o'simliklarda ham keltirish mumkin. 
Mendelning dominantlik qonunidan ma'lumki, dominant«A»gen alleli retsessiv «a» ustidan 
dominantlik qiladi. A>a, B>6. 
Genlarning epistaz ta'siridan esa allel bo'lmagan 1 gen «A» allel bo'lmagan 2 –gen«B» ustidan 
dominantlik qiladi. 
A>B, a>B, B>A 
1.Allel bo'lmagan dominant genni allel bo'lmagan dominant gen , 
ustidan dominantlik qiUshi Ingibitor gen deyiladi. .,.,-• 
Retsessiv gen, dominant gen ustidan dominantlik qihshim qenetikada «Supressor> gen deyiladi. 
Dominant 1 allel gen«A» ikkinchi allel bo lmagan dominant qen-B ustidan dominantlik qilsa 
ingibitor (A>B) Ba retsessiv 1 gen-«a» allel bo'lmagan dominant ikkinchi gen «B» ustidan ustunlik 
qilsa a>B yoki 
B
>A supressor gen deyiladi. 
M: Suli osimligining doni qora va kulrang ko rimshlan bor; 
P $ AA
BB 
x $ aaBB 
g A
B 
aB 
F
t
Aa B
B 
qora donli suli hosil bo'ladi. P $ AaBB x S AaBB gAB, A
B
, 
aB, aB 
F
2
da 9(A-B):3(A 
B
-
B
) :3(aaBB) :l(aaBB) 
12 ta qora, 3 ta kulrang, 1 ta oq suli. 

---

«A» dominant gen qora rangni irsiylanishini belgilab, dominant «B» kulranq ustidan 
dominantlik qiladi. Natijada F
2
da 12 ta qora, 3 ta kulrang va 1 ta oq suli o'simliklari hosil bo'ladi. 
«A» gen gomozigota «AA» yoki geterozigota Aa holda «B» genni belgismi hosil bo'lishini to'sib 
turadi. 
Masalan: piyoz osimligining oq va sariq boshh mevalarning rangi ham genlarni epistaz ta'sirida 
irsiylanadi. J>A. 
P $ AAJJ x S aaii 
g AJ 
ai 
Fi Aa Ji oq boshli piyozlar. P $ AaJi x $ AaJi 
g AJ Ai aJ ai 
F
2
Aa 9(A-Y) :3(A-ii) :3(aa-yY) :l(aaU) 13 Ta 9(A-Y):3(aayy) :l(aaii) 
:3(A-ii) 
13:3 
oq 
sariq 
, 
. . 
«A» gen genotipida «J» gen bolmaganda oz belgismi hosil 
qiladi. 
, . ., 
, 
Masalan, itlarda oq va qo'ng'ir itlar chatishtirilganda: 
P $ iiaa x rf JJAA. 
Masalan: G'o'zaning chigit tuki JJff, iiFF genlari bilan ;rsiylanib 13:3 ajralish beradi.Fenotipda 
bir dominant genning alel bo'lmagan ikkinchi dominant gen (A va B) retsesssiv gen(a BaB) dan 
ustun chiqadiva bu bir juft allel ichidari sodir bo'ladi Epistazda esa boshqa allelomorf juftga oid 
bo'lgaa bir dominantgen ikkinchisidan ustun chiqadi. 
Masalan: A gen alle] t>»o'lmagan B gendan ustun chiqadi. Aepistatik, Bgepostatik gen dleb 
ataladi. 
Genlarning epistaz ta'sirida F
2
da fenoti bo'icha ajralish 12:3:1 nisbatda bo'ladi. Masalan: qoora 
(AA
BB
) \
I 
kul rang (aaBB) donli o'simliklari chatishtirilsa, birimchi so'ng (F) o'simliklarning (AaBB) 
doni qora bo'lib chiqadi. F
2
da epistaz uthun xos ajralish nisbati vujudga keladi. 12/16 qism 
o~:simliklarningioni qora 3/16 qismning kul rang va 1/16 qisminilcii oq bo'ladi Bu hodisani shunday 
tushuntirish mumkin. Donga qora rang beruvchi dominant A gen, donga kul rang tus beruvchi 
dominant B jendan ustun chiqadi. A gen allel bo'lmagan V gengs nisbatan epistatikdir. Shu tufayli F! 
o'simliklarda qora don hosil bo'ladi F
2
da to'qqiz xil genotipda dominant A va V genlar bo'l.gani 
uchun don qora rangda bo'ladi. Uch xil genotipda (AaBB, A.3
BB
) ham doiga qora rang beruvchi 
dominant A gen o'simlikllarda don pra rangda bo'lishini ta'minlaydi. Bu ikki gruppa 
A
/9/3/ o'simlikk 
fenotip bo'yicha farq qilmaydi, doni esa qora rangda bo'ladi. 
Uch xil genotipda (aaBB, aaBB, aaBi) A epistatik dominant gen ham bo'lmaganligi uchuru 
unga xos bolgan o'simliklarda yangi oq don hosil bo'ladi. 
Epistaz hodisasini bir cjancha o'simiik va hayvon turlarida ham ko'rish mumkin. Masalsn, 
kulrang ot (SS
BB
) qora ot (ssBB) bilan chatishtirilganda, F
(
nimig genotipi S
S
B
B 
kulrang bo'ladi. F, 
da otning kul rang bo'lishi dominant S ginning V gendan ustun chiqishiga bogliq. 
Birinchi bo'g'in (Fj) 
duragaylar o'zaro chatishtirilishda (S
S
B
BX
S
S
B
B
) F
2
da fenotip 
bo'"yicha ajralishi 12:3:1 nisbatda bo'ladi. Dominant V genlarga ega bcw'lgan zigotalarda qora ot 
rivojlanadi; ikkita retsessiv geni bo'yicha gomozigota |ssw) bo'lgan zigotadan boshqalaridan farq 
qiladigan raalla ot kelibchiqadi. 
Epistaz hodisasi o'simlilklar bilan hayvonlar olamida keng tarqalgan bo'lib, yangi formalar 
vujudga telishiga olib keladi. Bu amaliy selektsiya ishlarida kat ta ahamiyatgc ega. 
Genotipida dominant genlarni miqdori qancha ko'p bo'lsa belgi shuncha kuchli rivojlanadi. 
Genotipida dominant genlarni soni ozayishi bilan belgilarni rivojlanishi kamayishi kuzatiladi va bitta 
rangsiz oq bo'lib genotipida dominant gen bo'lmaydi. Shuningdek, makkajo'xori donida A vitamini 
ham genlarni kommulyativ polimer ta'sirida irsiylanishi o'rganilgan P yiyiy
2
y2 ^^^2^2"" 5% A 
vitamin saqlaydi. 
Demak, har bir dominant u gen 2,5% vitamin A irsiylanishini ta'minlaydi. Genlarning 
kommulyativ polimer ta'sirida irsiylanishi juda ko'p miqdoriy belgilarni irsiylanishini o'rganishi 
zarurligin va ahamiyatini ko'rsatadi. Polimeriya hodisasida allel bo'lmagan genlar nazoratida hosil 

---

bo'ladigan ikki yoki undan ko'p fermentlar bir belgining rivojlanishiga o'xshash ta'sir ko'rsatadi. Bu 
hodisaning Shved olimi genetik va selektsioner Nilson El birinchi marta puxta o'rgandi. 1908 yilda 
oq donli bug'doyni qizil bugdoyga chatishtirganda birinchi bo'g'inda monoduragay chatishtirishga xos 
bo'lgan 3:1 nisbatiga ajralish yuz beradi. Biroq keyinroq u donni shunday tusdagi boshqa bug'doy 
formalarini (C]C[C2C
2
xc
1
CjC
2
C
2
) chatishtiriganda birinchi bo'g'in (CiG^C^ o'simlildarni doni oraliq 
tusda bo'lib, ikkinchi bo'g'inda 15:1 nisbatdagi ajralish kuzatilgan, bunda 15 qism o'simliklarning doni 
qizil, bir qism o'simliklarning doni oq bo'lib chiqqan. Birinchi gruppadagi o'simliklarning doni to'q 
qizildan och pushtigacha o'zgarib borgan. Ajralishning genetik tahlili shuni ko'rsatdiki, allel 
bo'lmagan ikkita dominant (C- na Cy qen donirjng qizil rangini belgijaydi. Resessiv genlar 
(c,C;CoC.2) d'mining o<{ bo'lishiga olib keladi. Bug'doy donni rangini o'zgarish darajasi genotipda 
ishtirok etadigan dominant genlar soniga bog'liq. Masalan, to'q qizil (CiC
1
C
2
C
2
) va oq (cic^oj) donli 
bug'doyni chatishtirishda olingan birinchi bo'g'im duragayni genotipi Qcj C
2
c
2
bo'lib undagi ikkita 
dominant C
f
Ba C
2
genlari donning och qizil bo'lishiga olib keladi. Ikkin bo'g'in o'simliklami 
genotipdan har xil dominant genlarga ega bo'ladi. 
1/16 qism o'simliklardan –4 dominant (CiQC^Qj) genlari bo'lib ularning doni to'q qizil rangda, 
4/16 qism o'simliklarda 3 dominant C
1
CiC
2
C
2
, CiC]C
2
c
2
gen bo'lib ularning doni qizil rang, 6/16 
o'simliklarda bitta dominant (C1C1C2C2) gen bo'lib ularning doni juda och qizil rangli bo'ladi. 
Umuman 15/16 qism o'simliklar donining rangi to'q qizildan och qizilgacha o'zgarib boradi. 
2 ta retsessiv gen bo'yicha gomozigota o'simliklar 1(16 qismini tashkil etadi ularning genotipi 
(c
1
c
1
C
2
C
2
) da birorta ham dominant gen bo'lmaganligi boshoqdagi donlar oq bo'ladi. Genlarni 
polimer ta'sirida irsiylanishini o'rganishi qishloq xo'jaligida va amaliy selektsiyada katta ahamiyatga 
ega. 
Genlarning pleyotrop (ko'p tomonli) ta'sirida belgilarni irsiylanishi. 
Bir gen bir necha belgining rivojlanishiga ta'sir ko'rsatishiga genlarni pleyotrop ta'sirida 
irsiylanishi deyiladi. 
M. Ayiqtovondoshlar oilasiga kiruvchi suvyig'ar o'simligida gulini qizil rangda bo'lishini bita 
gen A ta'minlaydi, shu bilan birga A gen ta'sirida berglari binafsha rangda, poyasi baland bo'yli 
bo'lishni urug'lari yirik va to'q rangda bo'lishini ta'minlaydi. 
1928 y Yu.A.Filipchenko bug'doy boshog'ining uzunligini isriylanishni, 2 xil bug'doylami 
chatishtirib o'rgandi. Bug'doy boshog'ining uzunligini irsiylanishni 1 juft gen A ta'minlasada, yana 
modifikator genlarni ham o'zaro ta'sir etishini o'rgandi. Fenotip, ko'p genlarni ta'sirida ro'yobga 
chiqadigan belgi xususiyatiga ega. M. Qorako'l qo'ylar misol keltiriladi. Bir genni ta'sirida 
organizmda turli belgilar rivojlanishi mumkin. 
Olimlar orasida hozirgacha munozarali muammo – maxsus modifikator genlar asosiy genlarni 
faoliyatini o'zgartira oladimi. 
Genlarning pleyotrop ta'siri Mendel zamonida amalda c'rganilgan. Shuningdek 1 ta gen bir 
necha belgining rivojlanishiga ham ta'sir ko'rsatadi. Genotip – genlarni yig'indisi bo'lib qolmay balki 
ularni murakkab o'zaro ta'sir etish sistemasidir.