5-mavzu: Dunyoning konfetsional manzarasi Rеja: Konfessiya tushunchasi Dunyoning konfetsional manzarasi
Dinlarni tasniflashda G’arb olimlarining qarashlari
Yüklə 270,11 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Dinlarni tasniflashda G’arb olimlarining qarashlari.
Qadimgi davrlardan dinni o’rganishda muammoga yondashuv va ularni hal etish usullari bilan o’zaro farq qiladigan ilohiyot va ilmiy yo’nalishlar yuzaga kelgan.
Ilohiyot ta’limotiga ko’ra olam, undagi barcha narsa va jonzodlarni xudo yaratgan. Olamdagi barcha hodisa va jarayonlar uning irodasi bilan yuz beradi. Jahon dinlaridan biri bo’lgan xristianlik ta’limotiga binoan xudo insonni o’zining jismiga monand qilib yaratdi va moddiy olamga egalik qilishni buyurgan. Xudo borliqni, shu jumladan, insonni ham yaratgan vaqtda u bilan bevosita muloqotda bo’lgan. Lekin, Odam Ato (Adam) va Momo Havo (Eva) xudoning irodasini bajarmay gunohga yo’l qo’yganligi sababli, u bilan bevosita muloqot imtiyozidanmahrum bo’ldi. Lekin xudo insonga xalos bo’lish imkoniyatini berdi. Insoniyat xudoni bilish, ilohiy haqiqatni idrok etish salohiyatini saqlab qoldi. Zero, insonning xudo bilan bevosita aloqani qayta tiklash yo’lidagi faoliyati umumiy nom bilan din deb ataladi.
Insoniyat xudo bilan aloqadan mahrum bo’lganidan keyin jaholat, zulmat, adolatsizlik, yovuzlik va muhtojlik kabi vayronkor kuchlarga qarshi tinimsiz kurash olib borishga duchor qilindi. Qiyin sinovlarga duchor bo’lgan inson xudoni bilish maqsadidan voz kechmadi. Uning buboradagi dastlabki qadami xudoga ibodat qilishdan boshlangan. Injilda qayd etilishicha, inson dastlabki ibodatida xudoga qurbonlik keltirgan. Mashaqqatli mehnat bilan topgan mahsulotining bir qismini qurbonlikka bag’ishlagan va yo’l qo’ygan xatosi uchun har qanday sinovlardan o’tishga tayyorligini namoyish etgan.
Ilohiyot insoniyat tarixini xudoni bilish tarixideb biladi. Odamzod asrlar davomida xudoni bilishga intilib, moddiy dunyo to’g’risidagi bilimlarini takomillashtirib bordi va bu jarayon hali nihoyasiga yetgani yo’q. Kishi xudoga e’tiqod qilishni dastlab yakka xudoga sig’inishdan boshlagan. Keyinchalik turli obektiv va subektiv sabablar tufayli tabiat voqeliklarini ilohiylashtirgan va ko’pxudolik paydo bo’lgan. Uzoq vaqt davom etgan izlanishlardan keyin yagona xudoga sig’inish yana qayta tiklandi. Ilohiyot an’analariga asoslanadigan dinshunoslar din tarixini yuqorida qayd etilgan prinsiplar asosida o’rganadi.
Fan dinning vujudga kelish sabablarini o’rganishda boshqa prinsip va qonuniyatlarga asoslanadi. Olamning g’ayritabiiy kuch faoliyati natijasida paydo bo’lganligi g’oyasi inkor qilinadi. Fan dinni madaniyatning tarkibiy qismi sifatida ilmiy uslublarga tayanibo’rganadi. Dinni ilmiy o’rganish dalillarga asoslanadi. Dinshunoslikbu dalillarni tabiiy va ijtimoiy fanlardan oladi.
Tarixiy manbalarga ko’ra insoniyat hozirgi holatga ega bo’lishi uchun bir necha million yillik tadrijiy rivojlanish davrlaridan o’tgan. Bu jarayon bir qator bosqichlarga bo’linadi. Miloddan avvalgi 40–35-ming yilliklarda «Xomo xabilis» (ishbilarmon odam) o’rnini «Xomo sapiens» (ongli odam) egallagan. «Xomo sapiens»ning dastlabki vakili «kromanyon odam» ajdodlaridan jismoniy tuzilishi, fiziologik va ruhiy imkoniyatlari bilan keskin farq qilgan. SHu davrdan boshlab madaniyatning muhim elementlari til orqali muloqot qilish, qon- qardoshlik aloqalari, o’zaro munosabatlarni axloq normalari asosida tartibga solish tsingari madaniyat elementlari vujudga kelgan. Bizgacha yetib kelgan arxeologik manbalarning tasdiqlashicha, yuqori paleolit davridan boshlab odamlar vafot etgan urug’doshlarini ko’mish marosimini amalga oshirganlar. Marhumlarning tanasiga rangli bo’yoq surtilgan, qabriga ov vamehnat qurollari, maishiy buyumlar qo’yilgan. Qoya va g’orlarda chizilgan sujetlarda odamlar yarim odam va yarim hayvon qiyofasida tasvirlangan. Ushbu ma’lumotlar ham o’sha vaqtda dinning paydo bo’lganligini ko’rsatadi.
Dinning vujudga kelish sabablarini ilmiy o’rganish qadimgi davrlardan boshlangan. Dastlabki ilmiy qarashlar Qadimgi SHarq va Qadimgi O’rta Yer dengizi tsivilizatsiyalarida namoyon bo’lgan. O’rta Yer dengizi havzasida vujudga kelgan Qadimgi Grek va Rim tsivilizatsiyalarida dinning vujudga kelishini ilmiy o’rganishda katta yutuqlar qo’lga kiritilgan. Qadimgi grek mutafakkirlari bunga munosabat masalasidaikki oqimga bo’linadi. Birinchi oqim tarafdorlari odamlarning xudoga e’tiqod qilishi sabablarini ruhiy (ideal) kuchlarning obektiv mavjudligi bilan bog’lab tushuntirganlar; ikkinchi oqim tarafdorlari esa dinning vujudga kelishini tabiiy va ijtimoiy sabablarini axtarib topishga harakat qilganlar. Ularning fikrlariga ko’ra, din o’z-o’zidan (immanent) vujudga kelmagan, balki u odamlarni qo’rqitish va jamiyat qonunlarini bajarishga majbur qilish uchun o’ylab topilgan. Qadimgi grek mutafakkirlaridan biri bo’lgan Demokrit dinni odamlarning tabiatdagi dahshatli kuchlardan qo’rqishlari va ular oldidagi ojizliklar sababli vujudga kelgan deb hisoblagan. Albatta, buni inkor etib bo’lmaydi, lekin xudoga munosabatda odamlarda ko’proq qo’rqinch hissi emas, balki mehr-muhabbat tuyg’usi ustuvorlik qiladi. Bundan tashqari, qo’rqinch hissining odamda nafratni vujudga keltirishini ham unutmaslik kerak.
Antik davr hurfikrligi dinning vujudga kelishi sabablarini moddiy borliq bilan uzviy bog’lab tushuntirishda erishgan yutuqlari ilmiy dinshunoslikning vujudga kelishidakatta ahamiyatga ega bo’ldi.
O’rta asrlarda ijtimoiy va siyosiy shart-sharoitlar ta’sirida dinning iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayotdagi o’rni vamavqei yanada ortdi.
Cherkov va ruhoniylar dunyoviy hokimiyatga da’vogarlik qilish bilan birga hurfikrlikning har qanday ko’rinishlariga qarshi keskin kurashdilar. Mutafakkirlarning haqiqatni izlash yo’lidagi sa’y-harakatlarida diniy dogmalar doirasidan chetga chiqishga yo’l qo’yilmadi.
Evropada Uyg’onish davriga kelib, ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hayotda amalga oshirilgan o’zgarishlar (kapitalistik munosabatlarning vujudga kelishi va rivojlanishi, fan va san’atning yuksalishi, gumanizm va reformatsiya harakatlari) natijasida hurfikrlilik asta-sekin qayta tiklana boshlagan. Ingliz mutafakkiri Tomas Gobbs (1588–1679 yillar) dinning vujudga kelishi sabablarini odamlarning tabiat vajamiyat rivojlanishi qonuniyatlarini bilmasligi, ular oldidagi ojizligi, doimo tahlika va qo’rquvda yashashlari bilan bog’lab tushuntirgan. Niderlandiyalik mutafakkir B. Spinoza esa (1632–1677 yillar) T. Gobbsning g’oyalarini rivojlantirgan. U o’z kuchiga ishonmaslik, umid va qo’rquv o’rtasida doimiy ikkilanish odamlarga xos deb hisoblagan va diniy e’tiqodning ular ta’sirida vujudga kelgani to’g’risidagi g’oyani ishlab chiqqan. XVIII asrda feodal tuzum inqirozi sababli burjua revolutsiyalarining yangi kuch bilan Yevropada yoyilishi mutafakkirlarning dinga munosabatida o’ta keskin namoyon bo’lgan. Din – feodal tuzumning inqirozi sababchisi va ijtimoiy taraqqiyotga to’sqinlik qiluvchi kuch, degan kayfiyat ustuvorlik qilgan. Bunday fikr ayniqsa frantsuz ma’rifatparvarlarining qarashlarida keskin namoyon bo’lgan. Ma’rifatparvar P. Golbax (1723–1789) dinni kishining xayolida vujudga kelgan safsata deb baholagan. F. Volter (1694–1778) diniy e’tiqod va cherkov an’analarini tanqid qilib, agar din bo’lmaganida uni o’ylab topish kerak edi, deb P. Golbaxning fikrini qo’llab-quvvatlagan. Ma’rifatparvar P. S. Mareshal (1750–1803) dinni tanqid qilishda yanada keskin fikr bildirgan va din inson uchun afyundir degan xulosaga kelgan.
Ma’rifatparvar mutafakkirlarning din vujudga kelishi sabablarini o’rganishda aytgan mulohazalariniamaliyotdan yiroq deb bo’lmaydi. Lekin ularning muammoni o’rganishdagi ilmiy-obektivyondashuvlari buzilganligi shubhasizdir, chunki dinni quruq safsatadaniborat voqelik yoki inson uchun afyun
deb baholash uning ijtimoiy hayotdagi ahamiyatini to’liq inkor etishdan boshqa hech narsa emas. Ayni damda ma’rifatparvarlarning, o’ta keskin bo’lsa-da, dinning vujudga kelishini ijtimoiy hayot bilan bog’lab tushuntirishga urinishlari antik davr hurfikrligining qayta tiklanishi va jamiyatda mustahkam o’rniga ega bo’lishiga sharoit yaratganini qayd etish lozim.
XIX asrda dinning mohiyati va vujudgakelishi sabablarini kompleks o’rganish boshlagan. Ilmiy dinshunoslik maktablari, yo’nalishlari va ta’limotlari paydo bo’lgan. Birinchilar qatorida V. Grimm, M. Myuller kabi shaxslar rahbarligida mifologik maktab vujudga kelgan. Ushbu maktab vakillari diniy e’tiqodlarni qadimgi munajjimlar bajarganlar va afsonalarda ta’riflangan marosimlarni o’rganishdan paydo bo’lgan deb hisoblaganlar. Ammo maktab vakillari rivojlangan diniy tizimlarni tahlil qilishda aniq xulosalar bermaganlar.
Dinning paydo bo’lishini o’rganishda o’sha davrda antropologik maktabning vujudga kelishi muhim bo’ldi. Ushbu maktabning vakillaridan biri L. Feerbax (1806–1880) dinni tushuntirishda uning yerdagi manbalari va ildizlarini izlab topishga harakat qilgan. Odamlar din timsolida o’zlarining tasavvurlari orqali vujudga keltirilgan obrazlarga sog’inadi deb diniy qarashlar va hissiyotlar kishilarda tug’ma mavjudligi to’g’risidagi ilohiyot g’oyasini tanqid qilgan. Uning vujudga kelishi sabablarini odamlarning ruhiy fiziologik xususiyatlari va qurshab turgan tabiatdan axtarib topishga harakat qilgan. Mutafakkir diniy e’tiqodning vujudga kelishida salbiy his-tuyg’ular, ya’ni qo’rqish, qayg’u-iztirob kabilar bilan birga shodlik, mehr-oqibat, sevgi, minnatdorlik tsingari ijobiy his-tuyg’ular ham ishtirok yetishini qayd etgan.
XIX asrning o’rtalarida vujudga kelgan marksizm dinni o’rganishda o’zgacha yondashuvga asoslanadi. Unda ijtimoiy shart-sharoitlar va jamiyat rivojlanishi darajasiga alohida e’tibor beriladi. Marksizm ta’limotiga binoan, individ shaxs sifatida tarixiy shart-sharoitlar ta’sirida shakllanadi. Shu bois diniy tasavvurlar inson ongida emas, balki tarixiy jarayonlar ta’sirida paydo bo’ladi. Din turlarining rivojlanishi ham o’z-o’zidan yuz bermaydi. Ularijtimoiy shart- sharoitlarning pishib yetilishi va jamiyatning rivojlanishi ta’sirida o’zgarib boradi.
Marksizm dinning ijtimoiy hayotdagi o’rni va ahamiyati masalasida dinni hukmron sinflarning afkor xalqommasini ezish vositasi, ijtimoiy taraqqiyotga qarshi kuch hamda ma’naviy zulmshakli deb baholagan.
XX
asrda dinning
vujudga kelishisabablarini antropologik yondashuvidagidek ibtidoiy odamning abstrakt tafakkuri mahsuli, ongning mantiq qoidalariga zid kelishi natijasi sifatida baholash va marksizmdagi hukmron sinflarning afkor xalq ommasini ezish vositasi, ijtimoiy taraqqiyotga to’sqinlik qiluvchi kuchkabilar bilan bog’lab tushuntirishdan farq qiluvchi g’oyalar vujudga kelgan. XIX asrning oxiri – XX asrning boshlarida dinni sotsiologik o’rganishda katta yutuqlar qo’lga kiritilgan. Bu sohada nemis mutafakkiri M. Veber (1864– 1920) va frantsuz mutafakkiri E. Dyurkgeymlarning (1858–1917) xizmatlari katta bo’lgan.
M. Veberning fikriga ko’ra, sotsiologiyani dinning manbalari va metafizik mohiyati masalasi emas, balki uning mavjudligi, shart-sharoitlari qiziqtiradi. Sotsiologiya esa diniy g’oyalar va tasavvurlarning kishilar xatti-harakatlari va ijtimoiy hayotga ta’siri kabi masalalarni o’rganishi kerak.
M. Veber sotsiologiya predmetini dinning sotsial funksiyasidan kelib chiqqan holda belgilagan. Dinni individ va jamiyatning ahamiyati, simvollari va qadriyatlarini belgilovchi madaniy tizim, ijtimoiy institut deb hisoblagan.
Din qadriyatlarning birlamchi asosidir. Zero, din kishi harakatiga ma’no va mazmun baxsh etuvchi eng muhim usul sifatida uning maqsadini belgilaydi. Din vositasida dunyo manzarasi ishlab chiqiladi, unda amal qiladigan qadriyatlar va normalar tizimi hosil qilinadi. Bu esa hayot uchun nimalar ahamiyatli yoki ahamiyatsiz ekanligini aniqlovchi vosita vazifasini bajaradi.
E. Dyurkgeym dinni o’rganishda M.Veberga nisbatan tamoman boshqacha yondashadi. U dinni o’rganishda sotsiologik tadqiqotlarning umumiy prinsiplariga tayanadi. Uning fikriga ko’ra, sotsial ma’lumotlarning manbai tafakkurda yoki alohida olingan kishilarning xattiharakatlarida emas, balki jamiyatdadir. Sotsial voqelik hosilbo’lishi uchun kamida bir necha kishi birlashib harakat qilishi va bu jarayon yangi natijani vujudga keltirishi kerak. Mazkur jarayonlarning natijasi individ ongidan tashqarida yuzaga kelganligi sababli, individual tafakkurlar uchun xatti-harakatlar, qadriyatlar va normalar namunasi vujudga keladi va mustahkamlanadi. Natija ijodiy jarayonda ishtirok etayotgan individ uchun obektiv voqelikka aylanadi. Din ijtimoiy voqelik bo’lib, unda boshqa ijtimoiy institutlarni o’rganishdagi uslublar va baholash mezonlaridan ham foydalanish mumkin.
Din muayyan ijtimoiy ehtiyojlarni ta’minlash maqsadida yuzaga kelgan ijtimoiy institutdir. Uning manbai odamlarning ijtimoiy hayotidan kelib chiqadi. Din orqali jamiyat o’zini ilohiylashtiradi. Uning mavjudligi va mohiyati ijtimoiy his-tuyg’ularni muqaddaslashtirishga, jamiyatning shaxsga
ta’sirini mustahkamlashga xizmat qilishdan iborat bo’ladi.
Dinni sotsiologik o’rganish uni ijtimoiy voqelik sifatida yondashuvga asoslanadi. Lekin din nafaqat sotsiologik, balki ruhiy voqelik ham hisoblanadi. Din psixologiyasi vakillari uni o’rganishda ushbu jihatlariga alohida e’tibor beradilar. Ular dinning vujudga kelishi sabablarini odamni o’rab turgan tashqi dunyodan emas, balki insonning o’zida, ichki borlig’i va hissiy-irodaviy kechinmalarida deb hisoblaydilar.
Din psixologiyasini o’rganishda Z. Freydning (1856-1939) xizmatlari katta bo’lgan. Z. Freyd dinni inson faoliyatining mahsuli deb hisoblagan. U dinning kishi tabiatga qaramligi sababli vujudga kelganligini qayd etgan holda bilishning irratsional (lotinchada – mantiqsizlik, tafakkurga zid qarashlar degan ma’nolarni anglatadi) mexanizmlarini hal qiluvchi ahamiyatga ega ekanligialohida ta’kidlagan.
Z. Freydning ta’limotiga ko’ra, inson psixikasi uch darajaning o’zaro hamkorligidan hosil bo’ladi: ongsizlik, ong oldi va onglilik darajalari. Bularning ichida ongsizlik darajasi psixikada katta ahamiyatga ega. Inson psixikasining bu darajasida tabiiyinstinktlar va «birlamchi mayllar» ustuvorlik qiladi. Z. Freyd asosiy mayllar qatorida jinsiy mayllarni ustun qo’ygan. Individning ongsizlik bilan bog’liq mayllari jamiyat uchun katta xavf-xatar tug’diradi. Jamiyat o’zini kishi mayllaridan himoya qilishi uchun ijtimoiy normalar va boshqa madaniyat elementlaridan iborat ustqurma mexanizmlarni vujudga keltirgan. O’ta kuchli tabiiy
ehtiyojlarni ijtimoiy normalar bilan tiyib turishdin yordamida mustahkamlanadi. Z. Freydning fikriga ko’ra, tabiiy mayllarning tiyilishi individ psixikasida nevroz holatini vujudga keltiradi. Din ham jamoa nevrozining bir turidir. Lekin din jamoa nevrozi sifatida kishini individual iztiroblardan saqlaydi, individual nevrozning rivojlanishini to’xtatadi va fojiali oqibatlarga olib kelishiga yo’l qo’ymaydi.
Yuqorida qayd etilgan fikrlardan kelib chiqib, dinni vujudga kelishi sabablarini uning alohida xususiyatlarini o’rganish bilan to’liq tushuntirib bo’lmasligiga amin bo’lamiz. Masalaga bunday yondashuv dinni kompleks o’rganishni taqozo etadi. Zero, kompleks o’rganish uning jamiyatda takror ishlab chiqarishga sabab bo’ladigan ildizlarini aniqlashga yordam beradi. Yüklə 270,11 Kb. Dostları ilə paylaş:
|