5-mavzu: markaziy оsiyo dinlari. Reja: Markaziy Оsiyo dinlari va e’tiqоdlari manbalarining tarixiy jihatlari

Buddaviylikningtarqalishi.BuddaviylikningyoyilishidaSangxa - buddaviylik jamoalariningroli kattabo’lgan. Ularyilning ob-havosiyaxshibo’lgan 9 oyidashaharma-shahar, qishloqma-qishloqyurib, ularaholisinibuddaviylikgada’vatqilibulargaBuddata’limotinio’rgatibyurishgan. FaqatginaMussonyomg’irlaritinmayquygan 3 oydaginao’zibodatxonalaridamuqimbo’libibodatbilanshug’ullanganlar.
Eramizdanavvalgi 273-232 yillardahukmronlik qilganImperatorAshokadavribuddaviylikning kenghududgayoyilishiga kattaimkoniyatlaryaratdi. Ashokao’ziningilk hukmronlik paytidanoqbuddaviylikkae’tiqodqilaboshladi. Ubuddaviylikka, monaxlariga, ularningHindistonbilanchegaradoshdavlatlargaqilganmissionerlik harakatlariga xayrixohlik qildi. Ularo’zda’vatlariasosidabiron-bir erlik aholiyokiruhoniylartomonidanqarshilikkauchrasalar, ularhechqandayqarshiharakatqilmay, o’zyo’llaridadavometganlar. Agarmahalliyaholitomonidano’zlariganisbatan xayrixohlik sezsalar, o’sha erga ko’proqahamiyatberib, ularni ko’proqda’vatqilishgan.
Buddaviylik jamoalariharqandayboshqadin, madaniyatyokiurf-odatlarqamrovidayokiaralashuvdabirnechayuzyillabo’zlarinisaqlabqolish, hamdafursat kelgandaulargao’zta’sirlarinio’tkazishqobiliyatigaegadirlar. Ularnibu xususiyatlariHindistondamusulmonhukmdorlardavrida, Shri-Lankada portugallar, gollandlarvainglizlarmustamlakasidavrida, XitoyvaYaponiya konfusiychilaridavrida, Janubi-Sharqiy Osiyogabuddaviylikningyoyilishidayaqqolnamoyonbo’lgan.
Shundayqilib, buddaviylik eramizdanavvalgi 1 mingyillik oxirlaridaShri-LankagavaO’rta Osiyohamda Old Osiyonio’zichiga olgan Kushonimperiyasiga kirib keldi. Bizningdiyorimizda olibborilganarxeologiyaqazishishlariasnosidaO’ratepa, Dalvarzintepa, Quva, Zartepa, Qorovultepa, Ayritommavzelaridantopilgan. Shakyamunisanamlari, hayvonhaykalchalari, ramziyg’ildiraklarvastupaqoldiqlariningguvohlik berishicha Kushonimperiyasidabuddaviylikka kattaahamiyatberilgan.
Buddaviylik eramizningIasrida Xitoyga, IVasrda Koreyaga,VIasrdaYaponiyaga,VIIasrdaTibetga, XIIIasrdanXVIasrgachaMongoliyaga, XVIIasrdanXVIIIasrlargachaBuryatiyavaTuvaga, XIX-XXasrlardaAmerikava Yevropa qit’alariga kiribborgan.
Xitoymanbalarining xabarberishichabuddaviylik Xitoyhududiga kiribborishidadiyorimizdanborganbudda olimlarining xissasi kattabo’lgan. Taxminan 30 gayaqinda’vatchi olimlar Xitoyningturlishaharlaridabuddata’limotiniyoyganlar. XanuzgachaSamarqand, Buxoro, Shoshdanborganbudda olimlariningmaqbaralarimuqaddasjoysanaladi.
Buddaviylik o’zta’limotidahechqachonboshqa xudolargasig’inishnita’qiqlamagan. Balkiulargaibodatqilishinsongavaqtinchatasalliberishmumkin. Biroq, nirvanaholatiga olibbormaydidebaytgan. Shusabablibuddaviylik ta’limotiturlijoylardayoyilishibilanularibodatqilib kelgan xudolariyokiulug’langanshaxslaritimsollariibodatxonalarniegallagan.
Masalan, Hindistonningbuddaviylikkamansub xudolari «dunyoniyaratuvchiBraxma», «chaqmoqvamomaqaldiroq xudosiIndra», «hunarmandchilik ishlari xudosi Xatimanu», Tibetda: «TibeteposiqahramoniBaser» timsoli, MongoliyadaChingizxon kabimilliy panteonbuddaviylik ilohlarisifatigaaylandi. Biroqbu panteonlarNirvanaholatiga olibbormaydi. FaqatginaBuddanirvanaga olibboradivainsonniqiynoqdanqutqaradi.