5-mavzu: markaziy оsiyo dinlari. Reja: Markaziy Оsiyo dinlari va e’tiqоdlari manbalarining tarixiy jihatlari

Buddaviylik ta’limoti.Buddaviylik qadimiyHinddiniy - falsafiyta’limotlariasosidavujudga kelgan, amaliyotvanazariyotdaniboratdiniytizimdir. Uningasosi «Hayot - buazob, uqubatdir» va «najotyo’limavjud» degang’oyadir. buddaviylik qonuniyatlariga ko’rainsono’zigamoslashganmavjudotbo’lib, o’zidatug’iladi, o’zinio’zihalok qiladiyokiqutqaradi. BunarsaBuddaningilk da’vatidamujassamlashgan4 haqiqatdao’zifodasinitopgan.
Birinchihaqiqat - «Azobuqubatmavjuddir». Harbirtirik jonboshidan kechiradi, shuninguchunharqandayhayot - qiynoq, azob-uqubatdir.
Tug’ilish - qiynoq, kasallik - qiynoq, o’lim - qiynoq, yomonnarsagaduch kelish - qiynoq, yaxshinarsadanayrilish - qiynoq, yomonnarsadanayrilish - qiynoq, o’zi xohlagannarsagaegabo’lmaslik - qiynoq. Dunyotuzilishiningasosiyqonunibir-birigabog’liqlik. Hechbirnarsama’lumsababsizyaralmaydi. Lekinharbirhodisayokiharakatningbirlamchisababinianiqlashmumkinemas. Shuninguchunbuddaviylik dunyonishuholichaqabulqilishgachaqiradi.
Buddaviylik ta’limotiga ko’ra, harqandaynarsayokihodisauhohmoddiyyokima’naviybo’lsinDxarma (element)lardantuzilgan. Buelementlaro’z xususiyatiga ko’raharakatsizbo’lib, ularniharakatlantiruvchi kuchinsonning xayollarvaso’zlaridir. Ob’ektivhaqiqatbudoimiyravishdao’zgaribturuvchiDxarmalar oqimidir. HarakatdagiDxarmalarmavjudligining 5 formasiniyaratadi: tana, sezgi, his-tuyg’u, harakat, anglash. Bubeshformainsonnitashkilqiladi. Insonularyordamidayashaydivaborliqbilanaloqadabo’ladi, yaxshiyokiyomonishlarnibajaradi. Bunarsainsonningo’limibilantugallanadi. Insonnitashkilqiluvchibeshforma (skandx) o’znavbatidaqaytatug’iladi. Yangitananing xususiyatlariasosbo’luvchibeshnatijaniberadi: faoliyat, gumrohlik, xohish, istak vanorma. Bu prosess «hayotg’ildiragi»nitashkilqiladi. «Hayotg’ildiragi»dadoimiyravishdaaylanib, insonabadiyqiynoqqaduchorbo’ladi.
Ikkinchihaqiqat- «qiynoqlarningsabablarimavjuddir». Insonmoddiynarsalaryokima’naviyqadriyatlardanfoydalanib, ularnihaqiqiyvadoimiydebhisoblaydivadoimo ulargaegabo’lishgaintiladi. Buintilishhayotdavomiyligiga olibboradi. YAxshiyokiyomonniyatlardantuzilganhayotdaryosi, orzularvaintilishlarsababli kelajak hayotuchunkarmahozirlaydi. Demak, qaytatug’ilish, yangitdanqiynoqlargaduchorbo’lishdavometadi. BuddistlarfikrichaBuddadan keyinhech kimNirvanaholatigaerisha olmagan.
Uchinchihaqiqat - «qiynoqlarnitugatishmumkin». YAxshiyokiyomonniyatlar, intilishlardanbutunlayuzilishNirvanaholatigato’g’ri keladi. Buholatdainsonqaytatug’ilishdanto’xtaydi. Nirvanaholati, buddaviylarfikricha, «Hayotg’ildiragidan» tashqarigachiqishdir. «Men» deganfikrdanajralib, insonninghissiytuyg’ullarinito’latugatishdir.
To’rtinchihaqiqat - qiynoqlardanqutilishyo’limavjuddir. Buyo’l - «Sakkiztanarsagaamalqilish, to’g’ritushunish, to’g’riharakatqilish, to’g’rimuomaladabo’lish, fikrnito’g’rijamlash». Buyo’ldanborganinsonBuddayo’linitutadi.
Busakkiznarsagaamalqilishmeditasiyadebnomlanadi. buddaviylik ta’limotiasosanuchqismdaniborat: 1. Meditasiya; 2. Axloq; 3. Donolik.
1. Meditasiya:

1. 
   To’g’ri tushunish;
   
2. 
   To’g’ri niyat qilish;
   
3. 
   To’g’ri o’zini tutish;
   
4. 
   To’g’ri anglash;
   
5. 
   To’g’ri harakat qilish;
   
6. 
   To’g’ri muomalada bo’lish;
   
7. 
   To’g’ri fikr yuritish;
   
8. 
   To’g’ri gapirish;
   

2. Axloqnormalari - Budda «PanchaShila» nasihati:

1. 
   Qotillikdan saqlanish;
   
2. 
   O’g’rilikdan saqlanish;
   
3. 
   Gumrohlikdan saqlanish;
   
4. 
   Yolg’on, qalbaki narsalardan saqlanish;
   
5. 
   Mast qiluvchi narsalardan saqlanish;
   
6. 
   Tushdan keyin ovqatlanishdan saqlanish;
   
7. 
   O’yin - kulgudan saqlanish;
   
8. 
   Zebu-ziynat, atir-upalardansaqlanish;
   

3. Donishmandlik - bubuddaviylikningasosiymaqsadibo’lib, narsalartabiatinito’g’ritushunish.
Ilk buddaviylikningdxarmalartabiatihaqidagimavhummetafizik asoslaribuddaviylikdaikki oqim «Xinayana» (kichik g’ildirak) va «Maxayana» (kattag’ildirak) yuzaga kelishiga olib keldi.
Xinayanata’kidlashichadxarmalartabiatinio’rganishvanirvanagaerishishma’naviyyo’lbilanbo’ladi. Buyo’ljuda og’irvafaqatmonaxlarginanirvanaholatiga etishimumkin. MaxayanaesaBuddatanasijonzotlarniazobdanqutqarishuchunturlijonzotformasiga kirishimumkinvahayotzanjiridagibarchaunio’rganishi, anglashimumkindeydi. BunarsacheksizBuddaramlarini, xudolarni kelibchiqishgasababbo’ldi. Bu xudolargaishonishyo’llaribarchagamumkin. Shusababli «Kattag’ildirak» debnomlanadi.