5-mavzu: markaziy оsiyo dinlari. Reja: Markaziy Оsiyo dinlari va e’tiqоdlari manbalarining tarixiy jihatlari

5-MAVZU: MARKAZIY ОSIYO DINLARI.
REJA:
1. Markaziy Оsiyo dinlari va e’tiqоdlari manbalarining tarixiy jihatlari.
2. Din shakllari va ularning mazmun-mohiyati.
3. Yahudiylik, buddaviylik va xristianlik dinlarining Markaziy Оsiyoga kirib kеlishi.
4. Milliy taraqqiyot va islоm.


Tayanch tushunchalar:Markaziy Оsiyo dinlari va e’tiqоdlari manbalarining tarixiy jihatlari. Dinning ilk shakllari. Shomоnlik. Shomоnlik amaliyotida ruhlar bilan alоqaning o’rni. Shomоnlik elеmеntlarining bugungi kundagi ko’rinishlari. Mahalliy diniy kul’tlar va tasavvurlar. Tangrichilik. Turkiy xalqlar diniy tasavvurlari. Tangri. Umay. Erklig. Zardushtiylik shakllangan tarixiy sharоit. Zardusht – Mazda Yasna dini payg’ambari. Zardushtiylikning tеоlоgik tizimi. Mоniylik. Mоniy ta’limоti va uning tarqalishi. Yahudiylarning O’rta Оsiyoga kirib kеlishi. Buxоrо yahudiylari jamоasi. Markaziy Оsiyoda buddaviylik. Markaziy Оsiyoga xristianlikning kirib kеlishi. Milliy taraqqiyot va islоm.


3.1 Markaziy Оsiyo dinlari va e’tiqоdlari manbalarining tarixiy jihatlari.Dininsoniyatma’naviyhayotiningtarkibiyqismidir. O’zbekistonRespublikasidaziyolilar oldigama’naviybarkamolinsonnishakllantirishvazifasiqo’yilganbirpaytdadinmasalasinichetlabo’tishmumkinemas. Mazkurmasalanihaletishdailgarigidingaagressivhujumetishuslubiningsalohiyatsizligihammaga ochiq-oydin. Lekinkeyingipaytdapaydo bo’lgandiniybo’lmaganmasalalarnidiniydebatash, harqanday, hatto bir-birigazidbo’lgan, fikrlarnitahlilqilmasdanturibmaqtashuslubihamo’zini oqlamaydi. Demak, ushbumasalagaprinsipial, professional, ilmiyyondashuvdarkordir.
O’zbekistonRossiyaimperiyasivaSovetIttifoqitarkibidabo’lganvajahonhamjamiyatidanajratilibyashaganbirdavrda, g’arbda XIX asrningo’rtalaridavujudgakelgandinshunoslikfanianchayo’lbosibo’tib, ko’plabilmiynatijalargaerishdi. MustaqillikyillaridaO’zbekistontadqiqotchilaribuyangisohabilanyaqindantanishib, mutaxassis-kadrlarnitarbiyalayboshladilar.
Din-e’tiqodhamdir, buesaharbirkishiningshaxsiyishi. Lekinshaxsniharqandaymissionertashkilotlarixtiyorigahamtashlabqo’yibbo’lmaydi. Ozodjamiyatdaharbirinsono’zshaxsiymunosabatinibelgilab olishiuchunungahartomonlama, boy, xolis-ilmiyaxborotzarur. Bundayaxborotko’pqirralibo’lmog’i, birovningg’arazlisharhisizaslmatnlarshaklidabo’lsamaqsadgamuvofiqdir. Eskirganma’lumotlarasosidamutaxassisbo’lmaganmualliflartomonidanyozilganasarlarhozirgizamonaxboroterkinligivauning etibkelishi osonbo’lgansharoitlardao’quvchilarningko’zo’ngidamazkurmualliflarning obro’sizlanishigayokio’quvchininoto’g’ritasavvurgaegabo’libqolishiga olibkeladi.
DinvaQonuno’zaro munosabatlariniyaxshibilishdemokratikjamiyatpoydevorinimustahkamlaydi. O’zbekistonRespublikasiKonstitusiyasiva «Vijdonerkinligivadiniytashkilotlarto’g’risida»giO’zbekistonRespublikasiQonuniturlidiniyjamoaa’zolarininghuquqlari, majburiyatlarihaqidato’lama’lumotberadi. O’quvchilardaqonungahurmathissini, o’ziningginaemas, boshqalarninghamdiniyhis-tuyg’ularinihurmatqilish, tushunishgaharakatqilish, o’zshaxsiyfikrlariniboshqakishilargatazyiqbilano’tkazishg’ayriqonuniy xatti-harakatekanligi, jamoatjoylaridadiniymasalalardazo’ravonlik, tajovuzkorlikkayo’lqo’ymaslikdunyoqarashinishakllantiradi.
O’zbekistonRespublikasijahonhamjamiyatigakiribborayotganbirsharoitdauningfuqarolariturlikonfessiyalarvakillaribilanmuloqotetishningyuksakmadaniyatigaegabo’lishihamjudamuhimdir.
Dintabiat, jamiyat, insonvauning ongi, yashashdanmaqsadihamdataqdiriinsoniyatningbevositaqurshab olganatrof-muhitdantashqaridabo’lgan, uniyaratgan, aynizamondainsonlargato’g’ri, haqiqiy, odilhayotyo’liniko’rsatadiganvao’rgatadiganilohiyqudratgaishonchvaishonishniifodaetadiganmaslak, qarash, ta’limotdir.
Dinmuayyanta’limotlar, his-tuyg’ular, toat-ibodatlarvadiniytashkilotlarningfaoliyatlari orqalinamoyonbo’ladi. U olam, hayotyaratilishinitasavvurqilishningalohidatariqasi, uniidroketishusuli, olamdainsoniyatpaydo bo’lgandanto bizgachao’tgandavrlarniilohiytasavvurdaaksetishidir. Dinkomilinsonnitarbiyalashdasalmoqlitarbiyalovchiqudratgaegabo’lganma’naviy-axloqiykuchdir.
Dinnimaekanligiturlichaizohlansa-da, umumiynuqtainazarshuki, dinishonmoqtuyg’usidir. Ishonmoqtuyg’usiinsoniyatningengteranvaenggo’zalruhiy-ma’naviyehtiyojlaridandir. Dunyodadini, ishonchibo’lmagan xalqyo’q. CHunkimuayyan xalqdinsiz, e’tiqodsiz, biror-birnarsagaishonchsizholdayashay olmaydi.
Dinshunoslikdadinga«dinningo’zinima?», «uningmohiyatinimadaniborat?»degansavolnuqtainazaridanyondashishdantashqaridin«qaytarzdafaoliyat olibboradi?»degansavolnuqtainazaridanhamyondashuvmavjud. Bumasalabilanko’proqdinsosiologiyasishug’ullanadi.
Sosiologiknuqtainazardanqaralgandadinjamiyatuchunzaruriynarsa, ijtimoiyhayotningajralmasqismidir. Uijtimoiymunosabatlarniyuzagakeltiruvchivaamalga oshiruvchi omilsifatidanamoyonbo’ladi. Budeganidinnijamiyatdagibajaradiganvazifalarigako’rao’rganishmumkindemakdir.
Dinningvazifalaridegandauningalohidashaxsgavajamiyatgata’sirqilishyo’livatabiatinazardatutiladi. Bundaharbirdinungae’tiqodqiluvchimuayyanbirshaxsgauyokibujamoagavaumumanjamiyatganimaberadi? Insonlarhayotigaqandayta’sirko’rsatadi? Shungao’xshashmasalalaro’rganiladi.
Dinningijtimoiyvazifalarihaqidagita’limotnidinshunoslikdafunksionalizmrivojlantiradi. Funksi-onalizmjamiyatgaijtimoiytizimsifatidaqaraydi: undajamiyatdagiharbirelementmuayyanfunksiyanibajaradi. Dinningjamiyatdabajaradiganijtimoiy, ma’naviy, ruhiyvazifalariquyidagilardaniboratdir:
Birinchidan, harqandaydino’ze’tiqodqiluvchilariuchunto’ldiruvchilik, tasalliberuvchilik- kompensatorlikvazi-fasinibajaradi. Masalan, insondadoimiyehtiyojhosilbo’lishihodisasini olaylik. Insono’zhayoti, turmushtarzi, tabiatvajamiyatbilanbo’lganmunosabatlarijarayonidahayotiymaqsadlarigaerishishiilojsizbo’libko’ringanida, undaqandaydirma’naviy-ruhiyehtiyojgazaruriyatsezgan. Anashundayehtiyojdiniyehtiyojedi. Dinbuo’rindama’naviy-ruhiyehtiyojniqondiruvchi, tasalliberuvchilikvazifasinibajarganvahalihambajarmoqda.
Masalan, buddaviylikdinirohibliknitarg’ibqilarekan, budunyoda orzu-havaslardan, rohat-farog’atdanvozkechganinsonnirvanaholatigaerishgach, abadiyrohatdabo’lishinita’kidlaydi.
Shuningdek, xristianlikdaharbir xristianIso Masihningqaytishigaumidqilganholdahayotningturlimuammolarini engib, sabr-bardoshbilanhayotkechiradilar. CHunki xristianlikIso Masihqaytibkelgachbarchaizdoshlarinisaodatlihayotga etkazishihaqidagita’limotniilgarisuradi.
Shuningdek, islomdinidahamharbirmusulmonbudunyodaerishmaganmoddiyyokiruhiy orzu-istaklariga oxiratdaerishishgaishonganholdadunyo orzu-havaslariga ortiqchaberilmay, turmushmashaqqatlarigasabrqiladi.
Ikkinchidan, muayyandino’zta’limottiziminivujudgakeltirgach, o’zigae’tiqodqiluvchilarjamoasinishuta’limotdoirasidasaqlashgaharakatqilganvahozirdahamshunday. Buijtimoiyhodisadinningbirlashtiruvchilik - integratorlikvazifasidebataladi. Dinhamishamuayyanijtimoiy, etnikvama’naviyhayotningo’zta’siridabo’lishigaintiladi. Buta’sirningmuntazamliginita’minlashmaqsadidadin xalqlarningijtimoiyhayotiga, axloqiymunosabatlariga, shuningdekadabiyotivasan’atigahamta’siro’tkazadi.
Masalan, yahudiylikdamazkurdinvakillarinibirmafkuraatrofidasaqlabturishuchunularnibirmillatvayagonamaslakegalariekanliklari, yagona xudo - Yahveningengsevimlibandalariekanliklariuqtiriladi.
Xristianlikdahame’tiqodqiluvchilarnibudingayanadako’proqjalbetishuchundiniymemoriy, tasviriy, musiqasan’atiturlaridanunumlifoydalaniladi. Xristianlikdamaxsusikonachizuvchilikmaktablarifaoliyat olibboradi.
Uchinchidan, harbirdino’zqavmlariturmushinitartibgasolib, nazoratqiluvchilik- regulyatorlikvazifasinibajaradi. Dinlaro’zurf-odatlarining, marosimvabayramlariningqavmlaritomonidano’zvaqtida, qat’iytartibgaamalqilganholdabajarilishinishartqilibqo’yadi.
Masalan, islomdakuniga 5 mahalnamozo’qilishi, harhaftajumanamozinijome masjidlardaado etilishi, Ramazon oyidabir oyro’zatutilishi, ro’za (‘iydal-fitr) vaqurbon (‘iydal-adho) hayitlariningnishonlanishimusulmonlarninghayottarzinitartibgasolibturadi.
To’rtinchidan, dinaloqabog’lashlik, birlashtiruvchilik - integratorlikvazifasinihambajaradi, ya’niharbirdino’zqavmlariningbirligini, jamiyatbilanshaxsningo’zaro aloqadorlikdabo’lishinita’minlashgaintiladi. Bundauyokibudingae’tiqodqiluvchikishilarningo’zdinidagiboshqakishilarbilanaloqadorekanligi, o’zaro huquqvaburchlariningborligi, urf-odatvaibodatlarnijamoabo’libbajarilishilozimliginazardatutiladi.
Beshinchidan, dinningintegratorlikvazifasibilanlegitimlovchilik-qonunlashtiruvchilikvazifasichambarchasbog’liq. DinningbufunksiyasiningnazariyasosiniyirikamerikaliksosiologT. Parsonsishlabchiqdi. Uningfikricha, «harqandayijtimoiytizimmuayyancheklovlarsizmavjudbo’la olmaydi. Buninguchunuqonundarajasigako’tarilganaxloqnormalariniishlabchiqishikerak. Dinbundaynormalarniqonunlashtiribginaqolmay, ulargabo’lganmunosabatnihambelgilaydi».
Oltinchidan, dinvazifalariningfalsafiy, nazariyjihatlarihammavjud. Buvazifainsongayashashdanmaqsad, hayotmazmunini, dorulfanovadorulbaqodunyomasalalarigao’zmunosabatinibildiribturishidaniboratdir.
Kishilikjamiyatidadindoimo ubilanbirgabo’lganmiyokiqandaydirdavrdajamiyatdinsizyashaganmi, degansavolgaturlifikrlarbildirilgan. Bu - dinningtarixiyligimasalasibo’lib, ungaikki xiljavobberganlar. Birinchisi, marksistikta’limotningsobiqtarafdorlarifikricha, «qandaydirmuddatinsoniyatdinsizyashaganvajamiyatningmuayyanbosqichida - yuqoripaleolitdavrida, bundan 20-40 mingyilavvaldinpaydo bo’lgan», deyilgan. Ikkinchisi, «dinningkelibchiqishiinsoniyatningpaydo bo’lishibilanbevositabog’liq», deganfikrdir.
Diniytafakkurningshaxsiyyokiijtimoiyildizlarimuammosinihalqilishbilandinningkelibchiqishimuammosinihalqilishmumkinbo’ladi. E.Taylorkabievolyusionyo’nalishdagipozitivistlarningchiqargan xulosasigako’ra, dinningildizini «faylasuflikqilganyovvoyi odam»gataqaydilar. YA’ni, «uo’z-o’zigaborliq, o’zinio’rabturgan olamningpaydo bo’lishivao’zikuzatganhodisalarninghaqiqatihaqidasavolbergan. Undafikrlashyuqoridarajadabo’lmagan. Shundanso’ngundaruhlar, xudolar, farishtalarhaqidatasavvurlarpaydo bo’lgan».
Dinningkelibchiqishihaqidayanabirnazariyamavjud: «Birinchiyolg’onchibirinchinodonniuchratgandadinpaydo bo’ldi». Bundadinyomonniyatlikishilarningo’ylabtopgannarsasibo’libchiqadi. Buikkalanazariyahamhechqandayilmiyasosgaegaemas.
Faylasuflikqilganyovvoyi odamkonsepsiyasibo’yicha«ibtidoiy odamyolg’izholdagichuqurfikryurituvchibo’lgan. Uo’z oldigaulkansavollarniqo’ygan. Busavollaruningkundalikhayotidakerakemasedi. Shunihamunutmaslikkerakki, ibtidoiy odamningfikryuritishiuningkundalikishlabchiqarishfaoliyatibilanbog’liqbo’lgan. Bufaoliyatningtabiati, shart-sharoitlaribirgina odamgategishlibo’libqolmay, barchagabarobar, ijtimoiygruppa, qabila, urug’, xalqqategishliedi».
Dinningkelibchiqishi«bir odamboshqalarnialdashinatijasidakelibchiqqan», deganfikrhamtanqidgauchragan. Boshqafikrgako’ra, «din - bujamiyatdagikishilarningbaravarigao’z-o’zinialdashinatijasidakelibchiqqan. Shuninguchunhamdinijtimoiyhodisadirdegan xulosagakelishmumkin», deydilar.
Dininsonningruhiydunyosibilanchambarchasbog’liqbo’lib, uningijtimoiyhayotidadoimo ubilanbirgabo’ldi. Shuninguchunhamdinnio’rganish - buinsoniyatnio’rganishdemakdir. Dinniinsoniyatdan, insoniyatnidindanajratibbo’lmasliginitarixningo’ziisbotladi. «Kommunistikjamiyatdadinyo’qbo’libketadi»deyilganfikrningaksichakommunizm xayoliynarsa­yu, dindoimiyekanligiamaldaisbotlandi. Demak, dininsoniyatbilanbirgadunyogakelgan.


3.2 Din shakllarivaularningmazmun-mohiyati.Dinlarungae’tiqodqiluvchilarningsoni, miqyosi, o’ziningma’lummillatyoki xalqqa xosligiyoxudmillattanlamasligigako’raturliguruhlargabo’linadi. Buguruhlarsonjihatdanqanchabo’lishidanyokinazariyjihatdanqanchalik etukbo’lishidanqat’inazar, ularnimutlaqlashtiribbo’lmaydi. Chunkiharqandaytasnifma’lumbirjihatgae’tiborberib, boshqaqirralarniqamrab ololmaydi. Hozirgikundadintipologiyasidadinlarningquyidagitasniflarimavjud:
- tarixiy-geografikjihatgako’ra;
- etnikjihatgako’ra;
- e’tiqodqiluvchilariningsonigako’ra;
- hozirgidavrdamavjudligijihatidan (tirikvao’likdiniytizimlar) vah.k.
I. Tarixiy-geografiktasnif.
1) O’rtayerdengizihavzasidinlari:
a) grek;
b) Rim;
v) ellinistik.
2) QadimiyYaqinvaO’rtaSharqdinlari:
a) Misr;
b) Shumer;
v) Akkad;
g) g’arbiy-somiy;
d) islomgachaarablardinlari.
3) YaqinvaO’rtaSharqningpayg’ambarlidinlari:
a) zardushtiylik;
b) yahudiylik;
v) xristianlik;
g) manixeizm;
d) islom.
4) Hindistondinlari:
a) vedalardinlari;
b) hinduizm;
v) hindbuddizmi (teravada, maxayana);
g) jaynizm.
5) SharqiyvaJanubi-Sharqiy Osiyodinlari:
a) Shri-Lanka, Tibet, Janubi-Sharqiy Osiyohavzasibuddizmi;
b) Xitoydinlari (daosizm, konfusiychilik, buddizmmaktablari);
v) Koreya va Yaponiya dinlari.
6) Amerika hindulari dinlari:
a) toltek va asteklar dinlari;
b) inklar dinlari;
v) mayyalar dinlari.