5-mavzu: markaziy оsiyo dinlari. Reja: Markaziy Оsiyo dinlari va e’tiqоdlari manbalarining tarixiy jihatlari

Dafnetishjarayoni. Ibtidoiy odamo’zqarindoshlarini ko’mishdamaxsusmarosimlar, ma’lumtayyorgarlik udumlarigaamalqilaredi: jasadniqizilmineralbo’yoqbilanqoplanar, uningyoniga kundalik ehtiyojbuyumlari, zeb-ziynatlar, asbob-anjomlarvah.k. qo’yilaredi. Bularningbario’zjamoaa’zolarinidafnetayotganjamoa oxiratmavjudekanligihaqidaibtidoiytasavvurlargaegabo’lganligidandalolatberadi.
Ovqilish. Bizgama’lumki, arxeologik izlanishlarjarayonida eryuziningturlijoylaridagig’orlardaibtidoiy odamtomonidanchizilganrasmlartopilgan. Fangama’lumbo’lganbug’orlardagisuratlarning ko’pchiligi ovsahnasi, odamvahayvonlarningtasvirlari, hayvonterisini kiygan odamlar, yarim odamvayarimhayvonqiyofasidagimavjudotsuratlaridaniborat. Busuratlardalolatqiladiki, ibtidoiy odamlaro’zlarivahayvonlaro’rtasidagitabiiyvag’ayritabiiyaloqalarmavjudligihaqidagitasavvurlargaegaedilar. Bubilanbirgamarhumajdodlariningruhlarisehrliusullarbilanhayvonlarhulqigata’siretishimkoniyatigaegadebbilaredilar. Butasavvurlartiriklarbilanmarhumlaro’rtasidagivositachilar, ya’niturli xildagisehrgarlarvashamanlarfaoliyatining kelibchiqishigasababbo’ldi.
Ibtidoiy odamhayotihaqidagitasavvurlarimizga ko’ra, uninghayotida kelibchiqqandiniytasavvurlarquyidagiibtidoiydinshakllaridanamoyonbo’lgan.
1. Totemizm. Totemso’zi - ShimoliyAmerikadayashaydiganOjibvaqabilasitilida«uningurug’i»ma’nosinianglatadi. Uningmohiyati«odamlarninghayvonotyokio’simlikningmuayyanturlarigaqarindoshlik aloqalaribor», debe’tiqodqilishdir. Ehtimol, ma’lumbirjamoaningavvaldaasosiy ozuqamanbainitashkilqilganhayvonyokio’simlikkanisbatane’tibor keyinchalik vujudga kelganqabilaningdiniytasavvurlariningasosiyshakllaridanbirigaaylanganbo’lishimumkin. Urug’doshguruhlaro’zlariniumumiybelgilarivatotemlaribo’lganhayvonyokio’simlikdan kelibchiqqandebbilaredilar. Ammo bundaytotemlarva odamlar orasidagialoqalaruzoqo’tmishgategishlidirvabilvositaularningmavjudbo’lganliginifaqatginaqadimgirivoyatlartasdiqlaydi. Masalan, hozirgidavrgachaAvstraliyaAborigenlari orasidasaqlanibqolganafsonalardanularningtasavvurlarinibilib olishmumkin.
Urug’doshjamiyatningshakllanishijarayonidatotemizmmuhimrolo’ynadi. Ayniqsa, ularqarindoshguruhlarningboshqalardanajralishigasababbo’ldi. «O’zimizniki», ya’nibirtotemgategishlidegananiqtaassurot paydo bo’ldi. Totemizmta’sirida paydo bo’lganurf-odatlarvanormalarasrlardavomidaqat’iyravishdaqo’llanildi. Butotemga xosbo’lmaganbegonalarbujamoaurf-odativanormalaridanchetdahisoblangan. Totemizmningbundayijtimoiyrolitotemistik ko’rinishlarnievolyusion xarakterigahamta’sir ko’rsatdi. Vaqto’tishibilanqarindoshlik tiziminingmustahkamlanibborishijarayonidabirinchidarajalitotemtartibihaqidatasavvurilgarisurildi. Zooantropofomorf ko’rinishibilanaralashganholda odambilanuningtotemiqarindoshligi orasida oilaviymunosabatlarhaqida, ya’ni odamvafotetgachuningo’ztotemigaaylanishiyokiaksincha - totemdanqaytainsonshakliga kelishihaqidagitasavvurlar paydo bo’ldi. Birinchitomondanbuninghammasio’tgan ota-bobolarruhlarining kuchayishigavailohiy kuchlargaishonchni oshishiga olib kelganbo’lsa, ikkinchitomondantotemgabo’lganmunosabatlarnio’zgarishiga, totemni ozuqasifatidaiste’molqilishnitaqiqlanishiga olib keldi. Tabu - ta’qiqlashtizimi paydo bo’ldi. Ulardanengmuhimitotemni ovqatsifatidais’temolqilishnitaqiqlashedi. Faqatginaba’zidiniymarosimlardaruhoniylaryokiqabilaboshliqlarigatotemni eyishruxsatetilardi. Shundayqilib, totemizmurug’chilik jamoasi - ijtimoiyjamoalarningengbirinchisidadiniy ko’rinishlarningtarixiyasosibo’libqoldi.
Insoniyatrivojlanishiningdastlabkibosqichlaridatotemizmningasosiyvazifalari - birinchima’ruzadaaytibo’tilganidek birlashtiruvchilik, tartibgasoluvchilikedi. Totemizmdiniyshakllarningdastlabkisibo’lishigaqaramasdan, hozirdaham ko’plab xalqlarningurf-odatlarida, e’tiqodlaridauningunsurlarisaqlanibqolgan (Masalan, Hindistondasigir, Avstraliyadakenguru, Qirg’izlardaoqbug’uafsonaviybaxt keltiruvchihayvonsifatidaulug’lanadi).