5-mavzu: markaziy оsiyo dinlari. Reja: Markaziy Оsiyo dinlari va e’tiqоdlari manbalarining tarixiy jihatlari

2. Katolik oqimi.Xristianlikningyirik yo’nalishlaridanbiri katoliklardir. U Yevropa, Osiyo, AfrikavaLotinAmerikasimamlakatlaridatarqalganbo’lib, muxlislaritaxminan 800 mln. kishinitashkiletadi.
Katolisizmumumiy, dunyoviydeganma’nolarniifodalaydi. Uningmanbai - uncha kattabo’lmaganRim Xristianjamoasibo’lib, rivoyatilarga ko’rauningbirinchi Episkopiapostol Petrbo’lgan.
KatolisizmdaBibliyanisharhlashhuquqifaqatginaruhoniylargaberiladi, chunkiularuylanmaslik haqidagidiniytalabgaamalqiladilar. Diniyibodatlardabdabalivasohtalashtirilgan ko’rinishgaega, diniyo’qish, duo, iltijolarlotintilida olibboriladi. provslaviyadagi kabi katolisizmdahamfarishta, ikona, ilohiy kuch, chirimaydiganmarhumjasadlarigasig’inish odatlarimavjuddir.
Katolisizm xristianlikningyo’nalishlaridanbirisifatidauningasosiyaqidavaqoidalarinitan oladi, biroqdiniyta’limot, sig’inishvatashkiliymasalalardabirqator xususiyatlarbilanajralibturadi.
Katolik diniyta’limotningasosiniMuqaddas kitobvaMuqaddasyozuvlartashkilqiladi. Biroq Pravoslavcherkovidanfarqlio’laroq katolik cherkoviMuqaddasyozuvlardebnafaqatavvalgi ettiButun Olam XristianSoborlariningqarorlarini, balkihozirgachabo’libo’tganbarchaSoborlarqarorlarini, bundantashqari Papaningmaktublarivaqarorlarinihamhisoblaydi.
Katolik cherkovitashkilotiqat’iymarkazlashuvbilanajralibturadi. Rim papasibucherkovningboshlig’i. Udiniyaxloqmasalalariga oidqonun-qoidalarnibelgilaydi. Uninghokimiyatidunyoviysoborlar xokimiyatidanyuqorituradi.
Katolik cherkoviningmarkazlashuvijumladandiniyta’limotninoan’anaviytahlilqilish (sharhlash) huquqidaaksetgandogmatik taraqqiyottamoyilini keltiribchiqaradi. Masalan, Pravoslavcherkovitomonidantan olingandiniyramzdata’kidlanishicha, Muqaddasruhota xudodan kelibchiqadi. Katolik aqidasiga ko’raesaMuqaddasruhota xudodanvao’g’il xudodan kelibchiqadi. Cherkovningnajotborasidagirolihaqidahamo’ziga xosalohidata’limotshakllangan. Najotningasosiimonva xayrliishlarhisoblanadi. Cherkov, Katolik ta’limotiga ko’ra, xayrlizaruriyishlar xazinasigaIso tomonidanyaratilgan «Xayrliishlarzaxirasiga» ega.
CherkovIso, BibiMaryam, MuqaddasRuhnomidanbu xazinanitasarrufqilish, undanmuhtojlargaulashish, ya’nigunohlarniavfetish, nadomatchekuvchilarga pulyokitufhaevazigaavf - kechirimtufhaqilishhuquqigaega. Pulevazigayokicherkov oldidagi xizmatlariuchungunohlarini kechirish - indulgensiyahaqidagita’limotmanashundan kelibchiqqan.
A’rofhaqidagi (do’zax vajannat oralig’idagimavze) aqidafaqat katolik ta’limotidamavjud. Gunohi kattabo’lmagangunohkorlarningruhiu yerda o’tda kuyadi (ehtimolbuvijdonvanadomatazobiningramziyin’ikosidir), keyinjannatgayo’ltopadi. Ruhninga’rofdabo’lishmuddati xayrliishlartufayliqisqartirilishi (ibodatvacherkovfoydasiga xayr-ehsonqilishbilan) mumkin. Buibodatva xayrehsonlaro’lganlar xotirasigayaqinlartomonidanqilinadi.
A’rofhaqidagita’limotIasrdayoq paydo bo’lganedi. Pravoslavva Protestantcherkovlaria’rofhaqidagita’limotniradetadi.
Bundantashqari, pravoslavdinita’limotidanfarqlio’laroq, katolik yo’nalishida papaningbegunohligihaqidagiaqidahambor. Buaqida 1870 yildagibirinchiVatikansoboridaqabulqilingan. FarbcherkoviningBogorodisaganisbatanalohidae’tibori 1950 yilda papa PiyXIItomonidan kiritilgan, BibiMaryamningmerojihaqidagiaqidadao’zaksinitopdi. Katolik ta’limoti pravoslavta’limoti kabi ettiasrornitan oladi, biroqbuasrorlarnitalqinqilinishidanqarashlarmos kelmaydi. Masalan, pricheshenie (tamaddi) qilishqattiqnonbilan, (pravoslaviedabo’ktirilgannonbilan) dunyoviy (miryane)larganonvavino bilanshuningdek faqatnonbilanamalga oshiriladi. CHo’qintirishsirinio’tash paytidasuvsepiladi (cho’qintiriluvchiga), muz ostidagisuvgacho’ktirilmaydi.
Miropomazanie (cho’qinuvchining peshonasiga eleysurkash) etti-sakkizyoshlardaamalga oshiriladi, go’dakligidaemas. Bundao’spirin (bola) yanabittaismgaegabo’ladi. Bundauo’shaavliyoningqilmishlarivag’oyalarinimaqsadqilibqo’yadi. Shundayqilib, burusumningijro etilishiimonmustahkamlanishiga xizmatqilishizarur.
Pravoslavlardanikohsizlik rusuminifaqatqoraruhoniylik qabulqiladi. Katoliklardaesanikohsizlik (selibat) PapaGrigoriyVIItomonidanjoriyqilinganqoidaga ko’rabarcharuhoniylaruchunmajburiydir.
Dinmarkazi - ehromdir. Dinningmuhimelementlaricherkovgaqatnovchilarhayotiningmaishiyasoslarinitartibgasoluvchibayramlar, shuningdek postlardir.
Milodiy post katoliklardaadventdebataladi. UAvliyoAndrey kunidan keyingibirinchiyakshanbada - 30 noyabrdaboshlanadi. Ularuchibodatbilan: yarimtundagi, ertalabkiva kunduzgiibodatbilannishonlanib, BibiMaryamhomiladorbo’lishi, Isoningtug’ilishivadindorningqalbidabo’lishi kabiramziyma’nonianglatadi. O’sha kunitazimqilishuchunehromlardago’dak Isoningfigurasiqo’yilganyaslilaro’rnatiladi.
Katolik ierarxiyasidauchdarajadagiruhoniylarbor: diakon, ruhoniy (kyure, pater, kendz) Episkop. Episkopni papatayinlaydi. Papani kardinal kollegiyasaylaydi. Bundaumumiy ovozninguchdanikkiqismi plyus 1-ovoz (yashirin ovozberishyo’libilan) IIVatikansoborida (1962-1965 yillar) cherkovhayotiningbarchajabhalariniyangilash, zamonaviylashtirishjarayoniboshlandi. Birinchinavbatdaibodatan’analarigategishlibo’ldi. Masalan, ibodatnilotintilida olibborishdanvoz kechildi.
3. Protestantizm oqimi. ProtestanizmtarixiMartinLyutyerdan (1483-1546) boshlanadi. Ubirinchibo’lib katolik cherkovibilanaloqaniuzdiva protestantcherkoviningasosiyqoidalariniishlabchiqdivaunihimoyaqildi. Bunizomga ko’ra, insonning Xudo bilanbevositamuloqotimumkin. Lyuterningdiniyvadunyoviyhokimiyatgaqarshichiqishlari, katolik dindorlarningimonnivavijdonniinsonbilan Xudo o’rtasidagivositachisifatidanazoratqilishhaqidagimulohazalargaqarshichiqishijamoatchilik tomonidanfavquloddadiqqatbilantinglandi.
Protestantizmningmohiyatiga ko’ra, ilohiylutfumarhamatinsonlargacherkovningvositasisiz, bevositain’ometiladi. Insonnajottopishiuningshaxsiye’tiqodivaIsoningvositasi orqaliro’yberadi. Avomruhoniylardanfarqlanmaydi, ruhoniylik hammadindorlargabir xildajoriyetiladi.
Protestantlik diniymarosimlarning ko’pchiliginibekorqildi, faqatginalyuteranlikdanonvavino bilancho’qintirishsaqalanibqoldi.
O’lganlargabag’ishlanganduo o’qish, aziz-avliyolargasig’inish, muqaddasmurdalarga, sanamlargatopinishbekorqilindi. Ibodatuylari ortiqchahashamlardan, mehroblardan, sanamlar, haykallardantozalandi, ruhoniylarninguylanmaslik shartlaribekorqilindi. Bibliyamilliytillargatarjimaqilindi, unisharhlashharbir xudojo’yningengmuhimburchibo’libqoldi.
Asrorlardanfaqatcho’qinishvamansublik (cherkovga) e’tirofetiladi. Ibodatva’z-nasihatlar, birgalikdagiibodatvasuralarni kuylashdaniboratbo’ldi. ProtestantlarBogorodisashaxsiyatini, a’rofnitan olmaydilar.
M. Lyutertomonidantuzilganreformasiyaboshtaomillari 95 tezisshaklidayozibbergan. UlarVittenbergningNasriycherkoviningshimoliyeshiklarigayozibqo’yilgan. Manashutezislardanbiri: Iso payg’ambar: «Tavbaqiling, chunkisamoviyshohlik yaqinlashibqoldi»debjarsolganidashunita’kidlaydiki, imon keltirganlarhayotiboshdan-oyoqto’xtovsiztavba-tazarrudaniboratbo’lmog’idarkor.
Tavba-tazarruruhoniy (avliyo) oldidagibirginatazarrudaniboratemas. Birinchito’rttezisda, Lyuterta’kidlaydiki, haqiqiytavbauzoqmuddatlijarayondir, birgina xatti-harakatbilanro’yobgachiqmaydi.
Papafaqato’zibelgilaganjazoni olibtashlashimumkin. Cherkovhechqaysisamoviyjazodaninsonni ozodqila olmaydi. Tavba-tazarruqonunlaritiriklaruchunjoriyqilinadi (belgilanadi). Bu yerda va keyingibirqanchatezislarda papaninga’rofustidanhukmronligiradetiladi.
«Ruhlaruchunindulgensiya olganshaxslargatavbu-tazarruqilishtalabqilinmaydi», deganta’limotIso ta’limotiemas. Chindantavbaqilgan kishilarni Xudo gunohlarini kechadivaabadiyazobdan ozodqiladi. Gunohkor papayorlig’isizhambundaymag’firatdanumidqilishimumkin.
Lyuterbirnechatezislardata’kidlaydiki, chindantavbaqilgan, nadomatchekkan xristian (nasoro) «samoviyjazogashoshilmaydi, ya’niungasamoviyjazo joriyetilmaydi».
Cherkovninghaqiqiy xazinasimuqaddasInjilva xudo marhamatidir. Lyuterningta’kidlashicha, «xayrliamallar xazinasi»ningmavjudligi kambag’allaruchunemasboylaruchunfoydalidir, bu xazinalarga papamarhamatibilanemas, o’zamallaribilanerishuvimumkin. Bu xilvositalarbilan XudoningmehriniqozonmoqniLyutersarobdebataydi.
Haqiqiy xristianIsogaergashishistagibilanyonmog’izarur. Najotyo’liruxsatnomayorlig’idaemas, balkichinyurakdannadomatchekmoqvatavbaqilmoqdadir.
1517 yili 31 oktyabrdajamoatchilik hukmigahavolaqilingantezislarshundaniborat. Keyinchalik bu kun protestantlarbayramibo’libqoldi.