5-mavzu: markaziy оsiyo dinlari. Reja: Markaziy Оsiyo dinlari va e’tiqоdlari manbalarining tarixiy jihatlari

2. Animizm (lotintilidaanima –“ruh, jon”ma’nolarinianglatadi).Animizmruhlarmavjudligigaishonch, tabiatkuchlariniruhlantirishhayvonot, o’simlikvajonsizjismlardaruh, ongvatabiiyqudratborligihaqidagita’limotniilgarisuruvchiilkdinshakllaridanbiri. Ilkanimistiktasavvurlarqadimo’tmishda, ehtimoltotemistikqarashlarpaydo bo’lgungacha, oilaviyjamoalarningshakllangunichavujudgakelgan. Biroq etarlitushunib etilganvabarqarorko’rinishdagidiniy xaraktergaegabo’lgantizimsifatidakechroq, totemizmbilanbirvaqtdashakllangan.
Animizmtotemizmdanfarqlanadi. Totemizmma’lumbir oilaviyguruhningichkiiste’moligauniboshqalardanfarqlashmaqsadigayo’naltirilganbo’lsa, animistiktasavvurlarkengvaumumiyharaktergaega. Ularhammagatushunarlivama’qulbo’lgan. Shubilanbirgautabiatningqudratlikuchlarini - osmonva er, quyoshva oy, yomg’irvashamol, momaqaldiroqvachaqmoqkabilarniilohiylashtirib, ulardaruhmavjuddebbilaredi. Tabiiyki, ibtidoiy odamlarnafaqattabiatningbuyukmavjudliklarini, balki eryuziningayrimalohidaqismlari - tog’larvadaryolar, adirvao’rmonlarkabi odame’tiborinitortuvchinarsavajismlargahamilohiymunosabatdabo’laredilar. Hattokiko’pyillikdaraxt, kattaroq xarsangtosh, jarliklargao’xshashnarsalarhamibtidoiy odamlartasavvuridajonli, tafakkurli, sezuvchanvaharakatqiluvchi, shuningdek, yaxshilikyokiyomonlikkeltirishimumkindebtushunilgan. Shundaybo’lgach, ushbutabiiynarsa, hodisalargae’tiborbilanmunosabatdabo’lishtaqazo etilardi, qurbonliklarqilish, ularninghaqigaduo qilib, marosimlaruyushtirilardi.
Animizmzamonaviydinlarningbarchasiningasosiyaqidaviyqisminitashkiletadi. Jumladan, jahondinlaribo’lmishbuddaviylik, xristianlikvaislomdahamruhlarhaqidagita’limotmavjud.
3. Shomonlikyoxudsehrgarlik(«shomon»so’ziningtungustilidagima’nosi«sehrgarlik»). Sehrgarlik (afsun, magiya) realnatijalar olishuchunilohiykuchlargata’siretishmaqsadidaamalga oshiriladiganritual - urf-odatlarmajmuasidir. Utotemizmvaanimizmbilanbirvaqtdapaydo bo’lib, u orqalikishilaro’ztotemlari, ota-bobolariningruhlaribilan xayolanbog’lanishniamalga oshiribkelganlar. Uqadimo’tmishdapaydo bo’lib, minglabyillardavomidarivojlanishdadavometib, saqlanibkelgan. Odatdaafsungarlikurf-odatlaribilanmaxsus odamlar - shamanlar, afsungarlarshug’ullanganlar. Ular orasidaayniqsauzoqo’tmishdaayollarko’po’rinniegallaganlar. Bushamanlarvaafsungarlarjazavalivaasabiykishilarbo’lib, odamlarularniruhlarbilanmuloqotdabo’lish, ulargajamoaningumidvaniyatlarini etkazish, ularningirodasinitalqinqilishqobiliyatigaegaekanligigachuqurishonganlar. Shamanlar, odatda, ma’lumritualharakatlar orqali ovozchiqarish, ashulaaytish, raqsgatushish, sakrashyo’libilannog’oralarvaqo’ng’iroqlar ovozlari ostidao’zlarinijazavagasolib, o’ziniyo’qotish, jazavaningyuqorinuqtasiga etkazishbilanafsungarlikqilishgan. Tomoshabinlarhamba’zano’ziniyo’qotishdarajasiga etibmarosimlarishtirokchilaribo’libqolisharedi. Odatdashamanmarosim oxiridabirholatgakelibhechnarsanieshitmay, ko’rmayqolaredi. Shuninguchununingruhlardunyosibilanmuloqoti xuddishuholatdaamalga oshadidebhisoblanardi. Umuman, olgandaritualmarosimlarqismlardaniboratbo’lganafsungarlikjamiyatninghaqiqiytalablaridankelibchiqqanholdahayotdaamalga oshirilgan. Ilohiykuchlardunyosibilanbundaybog’lanishyo’lihayotdanoma’lum, oldindanbilibbo’lmaydigansharoitlardankelibchiqqan. Lekinshubilanbirgaafsungarlik odamlarningfikryuritish, onginimustahkamlashdakattarolo’ynadi. Buesadiniy ongnishakllanishjarayonidamuhimo’rintutdi. Afsungarlikfikryuritishrivojlangansari odamgao’z-o’zidanbo’ladigan, faqatginamaqsadliyo’nalishdagiharakatlarnatijasida olinadiganemas, balkiilohiykuchlarafsunibilanbog’liqbo’lgansharoitlardankelibchiqadiganko’rinishdebhisoblangan. Natijadako’pchilikaniqhodisalar, hattokialohidabuyumlarsehrlikuchegasisifatidaqabulqilinaboshlandi.
Sehrgarlikmarosimlariyakkaholdayokijamoabo’libamalga oshirilishimumkinedi. Afsungarlikmaqsadgako’raquyidagilargabo’linadi: 1) Zararkeltiruvchi - yovuzafsungarlik. Uningmaqsadikimgadirzarar etkazishdaniborat; 2) Harbiyafsungarlik. Budushmangaqarshiishlatiladi (masalan, qurol-aslahalarnisehrlash); 3) Sevgiafsungarligi. Undan «issiq» yoki «sovuq» qilishmaqsadidaishlatiladi. 4) Tibbiyafsungarlik. Undandavolashmaqsadidafoydalanish. 5) Ob-havo afsungarligi. Busehrgarlikturidanyomg’irchaqirishyokishungao’xshash ob-havonio’zgartirishmaqsadidafoydalanilgan.
Sehrgarlikhozirdahamzamonaviydinlardavaturli xalqlarurf-odatlaridasaqlanibqolgan.