5-mavzu: markaziy оsiyo dinlari. Reja: Markaziy Оsiyo dinlari va e’tiqоdlari manbalarining tarixiy jihatlari

6. Ibtidoiymifologiya. Ibtidoiy odamningtasavvurivae’tiqodlarimajmuasi, ularningrealhayotdagiqiyinchiliklari, muammolarivayutuqlari og’zakiijoddaaksetgan. Bunarsa odamlarning ongidaqolib, turliafsonalarningyaratilishigasababbo’lgan. Ibtidoiymifologiyanitashkiletganijoddoim odamlarningma’naviyhayoti, ibodati, hissiyotlarivadiniytasavvurlaribilanchambarchasbog’liqedi. Bunitushunish oson: agaribtidoiy odamningasosiyma’naviyhayotidatotemlarga, marhumajdodlargaibodatqilish, ularbilansirliqarindoshligibo’lsa, mifologiyaningmarkazidazooantropomorfikajdodlaryokihar-xilmo’jizalarkuchigaegabo’lganilohiylashtirilganqahramonlarturardi. «Madaniyqahramon»larningismlariafsonalardabironbirmuhimyaratilganixtiro yokiyangilikdamujassambo’lgan. Masalan, olovnitopish, oilavanikohlarshaklnio’rnatish, mehnatva ovqurollariniyasashvaboshqajasoratlarga oidaqidalarnitashkilqilish. Kosmogoniksyujetlaribtidoiymifologiyadakattao’rinegallagan. YA’ni erva osmon, quyoshva oy, o’simlikvahayvonotvanihoyat odamningyaratilishito’g’risidarivoyatlarvaafsonalardadiniytasavvurlarningta’siriyaqqolnamoyonbo’lgan. Ruhlarniyangishaklgakirishsehrli xususiyatiga, ya’nio’zqiyofasinio’zgartirishqobiliyatigaega, birvaqtningo’zida odamvahayvonshaklidagimonstrdebhisoblashardi.
Ibtidoiymifologiyadahayotvao’lim, tabiatvamadaniyat, ayolvaerkaklar orasidagimuhimaloqalartasvirlanganedi. Mifologiyaningbundayqarama-qarshiliklarinitahlilqilishhozirgisharoitdainsontarixiningqadimgibosqichiniqaytatiklashuchunmuhimmanbahisoblanadi. Xususan, butahlilibtidoiyjamoalardataraqqiyotningborishidadiniytasavvurlarningmuhimrolinianiqlashgaimkonyaratadi.
7. Neolitdavridagidiniytasavvurlar.Neolitrevolyusiyasi odamlarningturmushini, ularningta’siretadiganbarchasohalarnitubdano’zgartirdi. Odamo’simliklarnio’stirish, ozuqazahiralarinihosiletishniasta-sekino’rgandi. Vabu odamnio’troqhayotkechirishgamajburetdi. qadimhayvonlarniqo’lgao’rgatganhamdaularberayotganmahsulotdanfoydalanishnio’rgandi. Bunafaqatgo’sht, balkisutvateridir. Ovqatpishirishbilantanishishihamdaidishlaryasash odamgayangimuhimmateriallarniuzgartirishgamajburetdi. Odam, ovqatvaichimliklarsaqlashuchunmo’ljallanganidishlar, uyqurishuchunfoydalanadiganloynitayyorlashgao’rgandi. Neolitdavriyuqoripoleolitdankeskinfarqqiladi. Shujumladan, toshbuyumlarnisilliqlashvasayqalberish - buesamuhimfarqvashufarqdavrganomberdi (Neolit - yangitoshdavri, yangitoshishlashyangiusullardavri).
Neolitdavridehqonlargayangiishlabchiqarishimkoniniberdi. Dehqonlarzichvako’pchilikguruhlarbilano’rnashardi. Dushmandanhamdayovvoyihayvonlardanhimoyalanganqishloqlarkengayib, atroflaridakichikqishloqchalaro’rnasharedi. Tinchlikva ovqatbilanta’minlash, tug’ilishvabolalarnitirikqolishivao’sishigaimkonberaredi. Aholiningkeskinko’payishiyangi erlarnio’zlashtirishga, hayottarzinio’zgarishidiniytasavvurlarningrivojlanishigayangiimkoniyatlaryaratdi.
Dehqonchilikningehtiyojlarihosilniuzoqvaqtsabrsizlikbilankutishkerakligi, hamdaaniqvaqtnihisoblashmuhimligi, erfasllariningsikllarinibilish - bularninghammasidehqonqabilalarining osmonu erga, quyoshu oyga, yomg’irushamolgayangiqiziqishinipaydo bo’lishigasababbo’ldi. Budeganiqudratliruhlargabog’liqliksezilarlivako’zgatashlanadiganbo’libqoldi. Iltijo vaqurbonlikulargaatalaboshlandi. Ammo tabiiyimkoniyatlarto’g’risidagitasavvurlarkeskino’zgardi. Natijadaqadimgiruhlar -animistiksig’inish ob’ektiasta-sekino’taqudratli xudolargaaylandilar. Ularuchunmehrobhamdacherkovlartashkiletilardivaulardakechavakunduz, dehqonlarjamoasidanmaxsusajratilganmutaxassis xizmatkorlar - kelajakdagikohinlar xizmatqilardi. Qadimgitotemistiktasavvurlarhamo’zgardi, dehqonlarnihayoti ovnatijasigabog’liqbo’lmaganholda, hayvonlarniqadrlayboshladi, ammo hayvonlarvatotemistiktasavvurlaravlodlar xotirasidasaqlanibqolavergan. Buesazoomorfiktashqiqiyofanibiron-birsig’inilgan xudodaaksetishiga olibkeldi. Aksar xudolarningko’rinishihayvon, qush, baliqlarningyoboshi, yotanasishaklidabo’laredi. Bumifologikqahramonlarningyuqoridaaytibo’tilgan xudogaqarindoshligisaqlanibqolgan.
Fetishizmningsokin xarakterio’zgardi, xudolarningqudratlibutlari, mehroblaryokicherkovlaryonigao’rnatilganyirikhaykallarshakligaaylandi.
Ba’zanbutlaro’rnigaramziyhaykalchalar, turlishakldagitoshlarguruhifoydalanildi. Fetishizmningrivojlanishidabuhaykalvaqurilmalaribodatxonalarningramzibo’lib xizmatqildi.
Afsunhamo’zgardi. Afsungarlarningdushmanlargaziyon etkazishva omadli ovbilanta’minlash, ruhlaryordamidao’zmaqsadiga etishishningibtidoiyusullario’rnigayangi, puxtao’ylanganilohlarbilanaloqamarosimlari, boshqadiniymarosimlar, ibodatvaqurbonlikqilishtartiblariyuzagakeldi. Bularasosidaqadimgiafsunlaryotaredi. Ammo birqanchayangiliklaryuzagakeldi. Bundayyangiliklardanbiri - folvabashoratedi. Bularafsungayaqinbo’lgan, hamdaungaasoslanganafsunprinsiplarivausullariedi. Ammo uningmaqsadiboshqaedi: buistakniamalga oshirishemas, balkiunibilishdir. Folbinlikningilkshakllarinealitdavridanilgarihamamalqilardi. Ammo tizimsifatidanealitdavridayakunlandi. Neolitdavridagidehqonlarqudratlitangridanqo’rqqanholdauningyaxshiniyatmunosabatlarigajudaqiziqaredi. Buninguchun (qurbonlik) tabiatkuchlariilohlarigayokiilohiylashtirilganajdodlargaibodatqilisharedi. Ularninghayolidakeltirilganqurbonliklarhamdailohiylashtirishgaibodatqilishlariulargayordamkeltiradivailtimosiniradetmaydi. Ammo buniqandaybilishmumkin? Manashu yerda barchausulvaprinsiplaribilanfol ochishyordamgakelaredi. Harbirshamangamunsubbo’lganibtidoiyafsunmarosimlaridanfarqlio’laroq, folbinlikyuqorisaviyalimadaniyatnitalabetardi. Marosimlarni olibboruvchifolbinkiyimshartlibelgilartizimigarioyaqilishishartedi. Bushartlibelgilarilohiniqoniqtirganliginihamdaularningiltijolarigaaniqjavobberishgatayyorliginianglatardi. Belgilartizimihar xil - elementarqur’atashlashdanto murakkabchiziq, yorug’ nuqtavachiziqlarniqo’shilishigachabo’laredi.


3.3 Yahudiylik, buddaviylik va xristianlik dinlarining Markaziy Оsiyoga kirib kеlishi.Yahudiylik - dini eramizdan avvalgi 2000 yillarning oxirlarida Falastinda vujudga kelib, yakkaxudolik g’oyasini targ’ib qilgan dindir. Yahudiylik millat dini bo’lib, faqatgina yahudiy xalqiga xos. Yahudiylik ning kitobiy asoslari er. av. IV-III asrlarda shakllandi. Bu dinning ta’limotiga ko’ra olamlarni yaratuvchi yagona xudo Yahve mavjud. U Tavrotni yahudiylarga berish bilan ular bilan ahd tuzgan. Go’yoki yahudiylar Yahvening yer yuzidagi xalqlarning «eng mumtozi» va keyingi dunyoda berilajak in’omlarning eng haqlisi, Muso Yahvening elchisi, Tora (Tavrot) Yahve tomonidan Musoga Tur tog’ida berilgan muqaddas kitob. Yahve olamlarni yaratishni yakshanbada boshlab, juma kuni tugatdi, shanba kuni esa dam oldi va yahudiylarga ham shu kuni dam olishni buyurdi. Shuning uchun Yahudiylik diniga ko’ra shanba kuni ulug’ kun hisoblanib, hech qanday mehnatga qo’l urilmaydi.
Bundan tashqari Yahudiylik da messiya - xaloskorning kelishi haqidagi ta’limot ham keng o’rin olgan.Unga ko’ra oxirzamonda Yahve yahudiylar orasidan bir xaloskorni chiqaradi va u quyidagi vazifalarni bajaradi: 1) dunyoni qaytadan, isloh qilgan holda qurish; 2) butun yahudiylarni Sinion (Quddus yaqinidagi tepalik) atrofida to’plash; 3) ularning barcha dushmanlarini jazolash.
Muso Turtog’ida Yahve bilan uchrashganda unga 10 ta lavhani tushirdi. Ularda ushbu din asosin itashkil qilgan 10 ta nasihat bor edi:

1. 
   Yahvedanboshqaniilohdebushlamaslik;
   
2. 
   But, sanam va rasmlarga sig’inmaslik;
   
3. 
   Bekordan-bekorga Xudo nomi bilan qasam ichmaslik;
   
4. 
   Shanba kunini hurmat qilish va uni Xudo uchun bag’ishlash;
   
5. 
   Ota-onani hurmat qilish;
   
6. 
   Nohaq odam o’ldirmaslik;
   
7. 
   Zino qilmaslik;
   
8. 
   O’g’irlik qilmaslik;
   
9. 
   Yolg’on guvohlik bermaslik;
   
10. 
    Yaqinlarning narsalariga ko’z olaytirmaslik.