5-Mavzu. Resurslarni taqsimlash: vaqt davomiyligi va qazibolish narxi reja

kelib chiqishiga ko’ra: tabiiy va sun’iy;

agregat holatiga ko’ra: qattiq, suyuq hamda gazsimon; – kimyoviy tarkibiga ko’ra: organik va anorganik; – ishlatilishiga ko’ra: ozuqabop va texnik.

Qishloq xo’jaligi xomashyosi ikki turga bo’linadi: o’simliklardan olinadigan xomashyo va hayvonlardan olinadigan xomashyolar.
Yerostidan qazib olinadigan mineral birikmalar mineral xomashyolar deyiladi. Ular uch turga bo’linadi:

1. 
   rudali;
   
2. 
   rudasiz;
   

v) yonuvchi mineral xomashyolar.
Bu minerallarning ko’pi qattiq holda bo’ladi. Suyuq mineral boyliklarga faqat neft hamda tuz eritmalari, gaz holdagisiga esa tabiiy gaz kiradi.
Rudali mineral xomashyolar foydali jinslar bo’lib, metallar olish uchun asosiy manbadir.
Rudasiz mineral xomashyolar ham tog’ jinslaridir. Ular metall olish uchun ishlatilmaydi. Bunday mineral xomashyolar kimyoviy qayta ishlanmasdan, to’g’ridan to’g’ri xalq xo’jaligida yoki metallsiz ishlab chiqarishda xomashyo sifatida ishlatiladi. Rudasiz minerallar shartli ravishda quyidagi turlarga bo’linadi:

• 
  qurilish materiallari – to’g’ridan to’g’ri yoki fizik-kimyoviy qayta
  

ishlangandan so’ng qurilish ishlarida ishlatiladigan mineral xomashyo;

• 
  industriya xomashyolari – kimyoviy qayta ishlanmasdan
  

sanoatning turli tarmoqlarida ishlatiladigan xomashyo;

• 
  kimyoviy mineral xomashyolar – kimyoviy qayta ishlash uchun ishlatiladigan minerallar;
  

–qimmatbaho va rudasiz minerallar – tabiiy holda yoki mexanik qayta ishlangandan so’ng bezak uchun ishlatiladigan minerallar.
Yonuvchi mineral xomashyolar yoqilg’i sifatida ishlatiladigan foydali qazilma boyliklardir. Bularga toshko’mir va qo’ng’ir ko’mir, torf, yonuvchi slanetslar, neft hamda tabiiy yonuvchi gazlar kiradi. Yonuvchi gazlar, neft va ko’mir eng arzon hamda foydalanish uchun qulay yoqilg’igina bo’lmay, balki kimyo sanoatida qimmatbaho xomashyo hamdir.
O’simlik va hayvonot xomashyolariga yog’och, zig’ir, kanop, yog’lar, o’simlik moylari, hayvon terilari va shunga o’xshashlar kiradi. Bular xalq xo’jaligida ishlatilishiga ko’ra, ozuqabop va texnik xomashyolarga bo’linadi.
Ozuqabop xomashyolarga ozuqa sifatida ishlatiladigan birikmalar – o’rmonchilik, baliqchilik va qishloq xo’jaligi mahsulotlari kiradi.
O’simlik va hayvonlardan olinadigan texnik xomashyolarga yuqorida ko’rsatilgan xalq xo’jaligi tarmoqlarining oziq uchun yaramaydigan mahsulotlari kiradi. Ularni mexanik va kimyoviy qayta ishlab, ulardan turmushda va sanoat ishlab chiqarishida ishlatiladigan xomashyolar olinadi.
Bunday xomashyo turlarini kimyoviy qayta ishlab, turli mahsulotlar olish mumkin. Manbalari ko’pligi, amaliy jihatdan bitmas-tuganmas zaxiraga egaligi ular asosida ko’pgina yangi kimyoviy korxonalar tashkil etishga imkon beradi.
Umuman, ilm-fan, texnika va texnologiyaning nihoyatda tezlik bilan rivojlanishi yangidan yangi materiallarni, shuningdek, yangi xomashyo materiallarini qidirib topish masalasini dolzarblashtirmoqda. Bu masala, asosan, olti yo’l bilan amalga oshiriladi:

• 
  iloji boricha arzon xomashyolarni qidirib topish va ishlatish;
  
• 
  xomashyodan kompleks foydalanish;
  
• 
  konsentrlangan xomashyo va mahsulotlar ishlatish;
  
• 
  juda toza mahsulotlar ishlatish;
  

–texnika maqsadlari uchun ishlatiladigan ozuqabop xomashyolarni noozuqabop xomashyo bilan almashtirish; iloji boricha mahalliy xomashyolardan foydalanish.
Hozirgi vaqtda kimyo va kimyoviy texnologiya yutuqlari muhim texnika-xo’jalik mahsulotlarini noozuqabop xomashyolardan olishga imkon beradi. Bunday xomashyolar sifatida tosh-ko’mir, torf, slanes, neft, tabiiy gaz, yog’och, o’simlik va qishloq xo’jaligi mahsulotlarining chiqindilari ishlatilmoqda.
Masalan, sovun yuvuvchi mahsulotlar, izolyatorlar, rezina mahsulotlari ishlab chiqarishda, to’qimachilik, charm sanoatida, korroziyaga qarshi kurashish, betonlarni suv o’tkazmaydigan qilish, metallarni silliqlash va qirqishda sovutkichlar sifatida har yili bir necha ming tonnalab qimmatbaho ozuqabop moylar ishlatiladi.
Sanoatning ko’pgina tarmoqlarida keng miqyosda ishlatiladigan etil spirti ishlab chiqarish uchun ham juda ko’p miqdorda yuqori sifatli don va kartoshka ishlatiladi. Un, kraxmal, sut kabi mahsulotlardan texnik maqsadlar uchun foydalaniladi.
Masalan, kazein-oqsil modda sutda bo’ladi, kazein yelim ishlab chiqarish, qog’oz va charm sanoati, bo’yoqchilik hamda muqovalar qilishda asosiy mahsulot sifatida ishlatiladi. Bu maqsadda kazein ishlab chiqarish uchun har yili bir necha yuz ming tonna yog’sizlangan sut sarflanadi.
Kraxmal to’qimachilik sanoati, rezina va kimyo sanoati, gugurt sanoatida, elektrodlar olishda keng qo’llaniladi. Hozir sanoatda kraxmal poliakrilamid hamda sellulozaning suvda eruvchan efirlari – karboksilmetil selluloza (KMK) bilan muvaffaqiyatli almashtirilgan. Shu bilan birga, KMK ko’p miqdorda kraxmal o’rnida to’qimachilik, qog’oz va gugurt sanoatlarida esa ozuqabop un o’rnida ishlatilmoqda.
Hozir etilen va yog’ochdan olinayotgan sintetik etil spirt tarkibi va sifati jihatidan ozuqabop xomashyolardan olinadigan etil spirtdan farq qilmaydi va ancha arzon hisoblanadi. Shuning uchun xalq xo’jaligining ko’p tarmoqlarida bunday etil spirt ko’p ishlatilmoqda.
Shuningdek, gaz va neftni qayta ishlash mahsulotlaridan sirka kislota, glitserin va yog’lar ishlab chiqarilmoqda. Mahsulotlarni bu yo’l bilan ishlab chiqarishda ko’p miqdorda ozuqabop xomashyolar tejab qolinadi va ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning tannarxi birmuncha arzonlashadi.