Microsoft Word Qabusname doc
Yüklə 1,84 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
ناﺮﻬﺗ
1956 ص 260 www.duddud.com - Elektron kitab, proqram yükləmə saytı www.duddud.com saytından yüklənlib ya "Nəsihətnamə" olsaydı, heç olmasa birisi onun adını çəkərdi, məsələn, Oufi-filankəs "Nəsihətnamə"sində belə yazır-deyərdi; ikincisi, bu adı dəyişdirib ona yenidən "Qabusnamə" adı qoymağa ehtiyac qalmazdı. Madam ki, mə'xəzlər, o cümlədən S. Nəfisinin adlarını sadaladığı Sənai Qəznəvi (bir hekayəni olduğu kimi nəzmə çəkmişdir)-"Hədiqətülhəqiqə", Məhəmməd Oufi-"Cəvameül-hekayat", Qazı Əhməd Qəffari-"Nigaristan", Nizami Gəncəvi-"Xosrov və Şirin". Fəridəddin Əttar Nişaburi- "Əsrarnamə" və "Məntiqüt-Teyr", İbn İsfəndiyar-"Tarix-e Təbəristan", Xosrov Dehləvi-"Mətləül-Ənvar", Əbdürrəhman Cami-"Silsilətüz-Zəhəb", Məcdəddin Məhəmməd Hüseyni Məcdi-"Ziynətül-Məcalis" və Mühəqqiq Səbzəvarı adı ilə məşhur olan Məhəmməd Bağır "Rəvzətül-Ənvar" əsərində "Qabusnamə" dən geniş istifadə etmiş, lakin heç yerdə ona "Nəsihətnamə" və ya "Pəndnamə" demaəmişlər. "Qabusnamə" əsərinin özündə də onun necə adlandığı göstərilməmişdir. Kitabda tez-tez təsadüf edilən "mənim öyüdlərimə, nəsihətlərimə və s. qulaq as" kimi sözlər isə əsərin "Nəsihətnamə" və ya "Pəndnamə" adlandığına heç də dəlil ola bilməz. Biz tamamilə başqa tipli kitablarda, dastanlarda, naqıllarda, hətta tarix kitablarında böyüyün kiçiyə, atanın oğula yazdığı məktublarda, "namələrdə" belə ifadələrə çox rast gəlirik. Keykavusun özünün Qabus adlandırılması da təbiidir.Biz tarixdə belə paralelizmə az təsadüf etmirik. Məşhur Ənuşirəvanın atası Keykuvadın tarixdə yalnız I Qubad kimi tanınması kimə mə'lum deyildir? Keykavus öz əsərini babasının adına yaza bilərdimi? Biz yuxarıda Keykavus tərəfindən Şəmsülməaliyə verilən xasiyyətnaməni, onun qəddarlığını və oğlu tərəfindən tutulub əvvəl həbs edildiyini, sonra isə öldürülduyünü qeyd etmişdik. Qabus oğlu İskəndərə, yə'ni Keykavusun atasına da elə bir böyük yaxşılıq etməmişdi ki, onun xatirinə belə bir iş görülmüş olsun. Keykavus "Qabusnamə"də atası haqqında çox böyük razılıq hissi ilə danışır. Əgər Keykavus kitabı atasının adı ilə, məsələn, "İskəndərnamə" adlandırsaydı, bu daha çox inandırıcı olardı. Bu onun, heç olmazsa zəhmət haqqısı kimi səslənərdi. Axı Keykavusun bütün bilikləri yalnız atası İskəndərin sə'yi nəticəsində əldə edilmişdi və müəllif "Qabusnamə"də bir neçə yerdə atasına çox minnətdar olduğunu deməkdən çəkinmir. Şəmsülməali haqqında isə belə bir razılıq və ya minnətdarlıq yoxdur. Yalnız öz ata-babalarının adını çəkəndə onu da qeyd edir. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, ana tərəfi daha çox tə'riflənir, 26 / ﻪﻣﺎﻨﺳﻮﺑﺎﻗ .…………………………………………….. onlar bir tərəfdən Sasani, digər tərəfdən Qəznəvilərlə qohumluq əlaqələri ilə bağlıdır. Bundan əlavə, kitabın qarşısında qoyduğu məqsəd də onun Şəmsülməaliyə həsr edilə biləcəyinə əsas vermir. Kitabın başlıca məqsədi Gilanşaha xoşbəxt bir həyat qurmağa kömək etmək, ona bir ağ gün ağlamaqdır. Belə olduqda, ehtiyatlı, oğluna hər mühitə alışmağı məsləhət görən, hər şəraitdə fayda götürməyə çalışmağı təbliğ edən Keykavus kitabı dövrünün hökmdarlarının birinin adına bağlayıb oğluna yaxşı bir vəzifə də duzəldə bilərdi, Qəznəvilərlə qohumluğu daha möhkəmlədər, Səlcuqilərin könlünü ələ ala bilərdi. Kitabı Şəmsülməalinin adına yazmağın isə o dövrdə Keykavus uçün heç bir əhəmiyyəti yox idi. Bütün bu deyilənlərə əsasən biz elə güman edirik ki, kitabın əslində heç bir adı olmamışdır, sonradan onu haqlı olaraq, "Qabusnamə" adlandırmış və burada Qabus adı altında müəllifin babasını deyil, məhz özünü nəzərə almışlar. * * * "Qabusnamə" əsərinin tarixi tədqiqi köstərir ki, o, az bir müddət içərisində böyük şöhrət tapmış, öz əsrindən başlamış indiyə qədər dönə-dönə üzü köçürülmüş, daş və mətbəə çapları olmuş və dünyanın bir çox mədəni dillərinə tərcümə edilmişdir. Şərqin böyük alim, şair, tarixçi və dövlət xadimləri yeri gəldikcə ona müraciət etmiş və hər kəs özünə lazım olduğu şəkildə ondan istifadə etmişdir. "Qabusnamə" bu gün də öz əhəmiyyətini itirməmişdir. O, öz əsrinin bir sıra tarixi hadisələrini aydınlaşdırmaq, o zamankı İran feodalizm cəmiyyətinin daxili ziddiyyətlərini açıb göstərmək, din və təriqət çarpışmalarını ifşa etmək üçün də müəyyən əhəmiyyətə malikdir. "Qabusnamə" müəllifin və onun mənsub olduğu, iflasa üz qoymuş mülkədar- feodal təbəqəsinin əxlaqını, mə'nəvi yoxsulluğunu açıq-aydın göstərmək, din xadimlərinin-qazı, molla, rövzəxan və başqalarının ikiüzlülüyünü meydana çıxarmaq üçün də səciyyəvidir. "Qabusnamə" sovet oxucuları üçün məhz bu nöqteyi- nəzərdən maraqlıdır. "Qabusnamə" müəllifinin bu barədə dediyinə isə şübhə etməyə heç bir əsas yoxdur. O, əsərin əvvəlindən sonuna qədər öz sinfini sədaqətlə müdafiə edir. Lakin bu kitab doğma oğulla olan məhrzəmanə bir söhbət, daha dəqiqi, dünyadan köçməkdə olan bir atanın oğluna vəsiyyətidir. Oğula da yalan danışmaq, özü də ölüm ayağında? Yox! www.duddud.com - Elektron kitab, proqram yükləmə saytı www.duddud.com saytından yüklənlib Keykavus oğluna səmimi olmuş, öz bildiyini ona tam öyrətməyə çalışmış, düşündüklərini açıq demişdir. Kitab qırx dörd fəsildən ibarətdir və hər fəsil müəyyən bir məsələyə həsr edilmişdir. Hər fəsildə müəllif eşitdiyi və ya başına gəldiyi müxtəlif hekayətləri danışır və bunlardan müxtəlif nəticələr çıxarır. Dövrünün elə bir məsələsi yoxdur ki, "Qabusnamə" ona toxunmasın. Burada hər şey vardır: Allahın tanınması, peyğəmbərin yaranması, qumar oynamaq qaydaları, içki içmək şərtləri, qonaq olmaq və qonaq etmək, eşqbazlıq, zarafat və nərd atmaq, əmanət saxlamaq, qul almaq, mal satmaq, arvad saxlamaq, yatmaq, dincəlmək, hamama getmək, münəccim olmaq, ulduzların hərəkətini tə'yin etmək, qabaqcadan hər şeyi xəbər verə bplmək, şairlik, həkimlik, sufilik, nədimlik, vəzirlik, şahlıq, rəiyyətlik və s. haqqında müəllifin həm başqalarından öyrəndiyi, həm də özünün həyat təcrübəsində əldə etdiyi orijinal fikir və mülahizələr vardır. Kitab X-XI əsrlərdə İran feodal həyatını öyrənmək, o zamankı iqtisadi həyatı tədqiq etmək, elm və mədəniyyət səviyyəsi ilə tanış olmaq, şahların, əmirlərin qəddarlığını, ruhanilərin hiyləgərliyini nümayiş etdirmək üçün də maraqlıdır. Bu, Ziyarilər xanədanının son nümayəndəsinin son sözü, özünü ifşa məktubudur. Görün o, oğluna nələr deyir: "Bil, ey oğul, əgər təsadüf səni gətirib şah sarayı adamları içərisinə çıxarsa, sən ona xidmət etməli olsan və şah sənə yaxınlaşmaq istəsə, bu, sənin gözünü tutub başını gicəlləndirməsin, ondan uzaqlaşmağa çalış... Şah hansı gün sənə desə ki, arxayın ol, sənə zaval yoxdur, sən o günü daha çox qorx. Sən şahın hesabına piylənib yağlanıbsansa, demək, o səni kəsmək üçün belə kökəltmişdir" ("Qabusnamə", səh. 188). Vəzirlik haqqında danışarkən yazır: "Nə qədər sadiq və ehtiyatlı olsan da, yenə də həmişə şahdan qorx, hamıdan çox şahdan qorxası bir adam varsa, o da vəzirdir" ("Qabusnamə", səh. 202). Keykavusun din xadimlərinə münasibəti də qəribədir. O, din xadimi olmağı ən faydalı, ən xeyirli və ən qazanclı sənət hesab edir. Ümumiyyətlə, Qabus (Keykavus) hər şeyə yalnız və yalnız qazanc gözü ilə baxmağı oğluna təlqin edir və bunun üçün nə etmək lazımsa, hamısının yerinə yetirilməsini məsləhət görür. Məhz bunun xatirinə də din xadimlərinin hiyləgərliyini camaatı aldatmaq yollarını oğluna öyrətməyə çalışır. 28 / ﻪﻣﺎﻨﺳﻮﺑﺎﻗ .…………………………………………….. "H a ş i y ə. Ey oğul, əgər vaiz olsan, hafiz ol və əzbərdən çox şey bil. Xitabət kürsüsünə qalxdıqda tez otur, rəqibinin zəifliyinə əmin olmayınca mübahisəyə girişmə. Kürsüdə nə istəyirsən de, onu da iddia et. Sual verən olsa, qorxusu yoxdur, lakin fəsahətli danış, elə hesab et ki, sənin məclisində oturanların hamısı heyvandır. Nə istəyirsən de, lakin özünü çaşdırma... Müridlərin və nə'rə çəkənlərin olsun, qoy onlar məclisdə otursunlar, sən hər tə'sirli bir söz dedikdə nə'rə çəkib ah-fəryad qoparsınlar və məclisi qızışdırsınlar. Camaat ağlayanda sən də hərdən bir ağlamsın. Sözdə çaşsan, qorxma, salavat çevitdirib dua oxu..." ("Qabusnamə", səh. 156). Dini çəkişmələrdə təriqət, məzhəb mubəlliğlərinin bir- birini necə ifşa etdiklərindən danışarkən müəllif yazır: "H e k a y ə t... Sahibin dövründə Zəneganda bir qoca var idi. Bu qoca adlı-sanlı şafei əshabələrindən idi. Özü din xadimi, müfti, vaiz olmaqla qazı yanında müşavirlik də edirdi. Zənegan rəisinin də ələvi, yə'ni Əli nəslindən olan bir oğlu var idi, o da vaiz və qazı yanında müşavir idi. Bunlar hər ikisi həmişə bir- birini ifşa edər və minbərdən bir-birinə ağır sözlər deyərdilər. Bir gün bu ələvi minbərdən hamin qocanı "kafir" adlandırdı. Xəbəri hamin qocaya çatdırdılar, o da minbərdən hamin cavanı "haramzadə" adlandırdı. Bu xəbəri də ələviyə çatdırdılar..." və s. ("Qabusnamə", səh. 66). Keykavusun "Qabusnamə"sində dövrünün bütün məsələləri öz əksini tapmış və tipik feodal-zadəgan nöqteyi- nəzərindən həll edilmişdir. Bu, yalnız Keykavusun öz şəxsi fikri deyildir, onu atası İskəndər belə öyrətmişdir, ona da, şübhəsiz ki, atası Qabus belə demişdir. Başqa şah, feodal-zadəgan sülalələrinin də buna e'tirazı ola bilməz, çünki qədim İran şahlarının hamısı belə etmişlər, Keykavus babalarından belə eşitmişdir, oğluna da belə nağıl edir və öz təcrübəsində gördüklərini buraya əlavə edir. Amma bunlar məcburi deyildir. Əgər oğlu Gilanşah gözəl yaşamaq üçün bundan daha yaxşılarını taparsa, onu da etməlidir. Lakin Keykavusun fikrinə görə, o hər şeyi demişdir. Oğlu Gilanşah onun dediklərinə əməl etsə, xoşbəxt olar. Son fəsildə oxuyuruq: "Özümə nəyi bəyənmişəmsə, sənə də onu məsləhət görmüşəm. Əgər sən bunlardan daha gözəl adət və xasiyyət tapsan, elə ol ki, sənin üçün daha yaxşı keçsin, tapmasan, mənim bu nəsihət və öyüdlərimə canla-başla qulaq as və elə də et. Qulaq asmayıb qəbul etməsən, məcburi deyil. Allah kimi www.duddud.com - Elektron kitab, proqram yükləmə saytı www.duddud.com saytından yüklənlib xoşbəxt yaradıbsa, o oxuyub anlayar, çünki buradakıların hamısı hər iki dünyanın xoşbəxtləri üçün yazılmışdır" ("Qabusnamə", səh. 237). Doğrudan da, Keykavus nəyi bəyənmişsə, nəyi bilibsə, oğluna da onu məsləhət görmüşdur. Bu cəhətdən "Qabusnamə"yə Ziyari feodal-zadəgan təbəqəsinin din, fəlsəfə, elm, iqtisadiyyat və əxlaq "Qamusu" kimi də baxmaq olar. Keykavus öz sinfinin nöqsanlarını yaxşı görür, vəzifə, mənsəb, şan-şöhrət, var-dövlət naminə hər şeyə razı olan, əmisi Mənuçehr Şərəfülməali kimi öz atasını həbs edib qara zindanlara atan, babası Şəmsülməali Qabus kimi yaxın adamlarını, qohum-qardaşlarını qıran, miras xatirinə ata- anasının ölümünü arzulayan çoxlu feodal-zadəgan balaları göz qarşısındadır. Lakin o, bunlara qarşı çıxa bilmir. Odur ki, müəllif oğluna yalvarıb deyir: "Amandır, miras xatirinə ana və atanın ölümünü arzulama" ("Qabusnamə", səh. 47). Lakin yaxşı dolanmaq üçün Keykavus hər şey etməyə hazırdır, o, bunun üçün heç bir şeydən çəkinməməyi oğluna da məsləhət görür, yalan danışmaq, böhtan demək, saxta sənəd düzəltmək, ikiüzlülük etmək, qəsdən ağılsız və iste'dadsız olmaq, ümumiyyətlə, bütün vasitələrə əl atmağı mümkün hesab edir. O yazır: "Öz iste'dadınla qürrələnmə, dolanmaq üçün ağılsız və iste'dadsız olmaq lazımsa, ağılsız və iste'dadsız ol ("Qabusnamə", səh. 54). "Ey oğul, sən doğru danışan ol, yalan danışan olma, özünü doğru danışan tanıt ki, işdir bir gün zərurət üzündən yalan deməli olsan, doğru qəbul etsinlər" ("Qabusnamə", səh. 61). "Kimə ehtiyacın varsa, özünü ona qarşı nökər və qul kimi apar" ("Qabusnamə", səh. 152). "Əgər xəttatlıqda qadir, başqalarının xəttini oxşatmaqda mahir olsan, bu çox gözəl sənətdir. Lakin bunu hər adama göstərmə ki, saxta xətt düzəltməkdə şöhrət tapmayasan və ağanda şübhə oyatmayasan, biri başqasının xəttini oxşatsa, tapmasalar, onu səndən görməsinlər. Kiçik şeylər üçün saxta kağız düzəltmə. Bir gün böyük qazanc üçün lazım olsa və düzəltsən, qoy heç kəsin gümanı sənə getməsin. Deyildiyinə görə, mahir və fazil katiblər xətt oxşatmaqla çox bilikli və təcrübəli vəzirləri məhv etmişlər" ("Qabusnamə", səh. 200). 30 / ﻪﻣﺎﻨﺳﻮﺑﺎﻗ .…………………………………………….. "Deməli, ağanın mal-dövlətini qoru, yesən, iki barmaqla ye ki, boğazında qalmasın" ("Qabusnamə", səh. 202). "Qabusnamə"də belə misallar çoxdur. "Qabusnamə" yalnız hakim təbəqələri ifşa etmək deyil, həm də tarix, fəlsəfə, o zamankı dövrün elm və mədəniyyətini, ictimai-iqtisadi həyatını öyrənmək nöqteyi-nəzərindən də maraqlıdır. Heç də təəccüblü deyildir ki, ümumiyyətlə Şərq, xüsusilə İran tarixi yazılarkən, onun elm və mədəniyyətindən, əxlaq, adət və ən'ənələrindən danışarkən istər-istəməz bu kitaba müraciət etməli olurlar. Həqiqətən "Qabusnamə" faktik material cəhətindən də diqqətə layiqdir. Əhatə etdiyi mövzular cəhətindən də çox maraqlıdır. Bu əsər ilk fars nəsri kitablarına aid olmaq, dilin səlisliyi, ibarələrin bədiiliyi, gətirilən hekayətlərin duzluluğu və ibrətli olması ilə də çox orijinaldır. "Qabusnamə" tibb, nücum, geodeziya kimi elmlərdən, şairlik, musiqişünaslıq kimi incəsənət nümunələrindən də bəhs edir. Keykavus tibb elmini çox sevdiyini deyir. Yəqin burada Şəmsülməali sarayında özünə sığınacaq tapmış İbn-Sinanın şöhrəti və tə'siri də böyük rol oynamışdır. Əsərin oxucuda nifrət, qəzəb, doğuran fəsillərindən biri qul alveri fəslidir. Burada adamların heyvan kimi müayinə edilməsi, arıq-kökluyü, qaşı, gözü, dodağı, dişi, dərisinin rəngi, irqi və sairə cəhətləri əsas götürülür. İnsan ləyaqəti əsl mə'kanda tapdalanır. Hətta heyvanlar kimi insanlar da çinslərə bölünür. Sonra hər tayfa və irq xüsusi xarakterizə edilir. "Qabusnamə"nin maraqlı fəsillərindən biri də "Cavanmərdlik" fəslidir. Burada müxtəlif fəlsəfi problemlərdən danışılır, müxtəlif sənətkarlıqda olan comərdliklərdən söhbət gedir, sufizmin mahiyyəti, dərvişlik kimi məsələlərdən bəhs edilir. "Qabusnamə" müəllifinin dərin də olmasa, çox müxtəlif mə'lumata malik olduğu, bir çox sənətləri praktiki bildiyi, nəsrlə gözəl yazdığı, şe'r deməkdə də əli olduğu aşkar görünür. Əsərdə yüzdən yuxarı alim, şair, tarixçi, münəccim, həkim, filosofun adı çəkilir ki, bu da Keykavusun bilik dairəsinin çox geniş olduğuna dəlalət edir. Əsərdə hikmətli ifadələr, ibrətli hekayətlər, tarixi müqayisə. və paralellər də çoxdur. Bunlar hamısı kitabın tarixi bir mənbə kimi istifadə edilməsini, ədəbi bir abidə kimi tədqiq edilib öyrənilməsini zəruri, bədii bir əsər kimi isə maraqlı oxunmasını tə'min edir. * * * www.duddud.com - Elektron kitab, proqram yükləmə saytı www.duddud.com saytından yüklənlib "Qabusnamə" dünyanın bir çox dillərinə tərcümə edilmişdir, o cümlədən türk, fransız, alman və rus dillərinə tərcümələri vardır. Rus dilində kitabın 2-ci nəşri 1958-ci ildə Y. E. Bertels tərəfindən böyük müqəddimə və geniş izahla buraxılmışdır. Fars dilində on dəfəyə qədər çap edilmişdir 1 . "Qabusnamə" ilk dəfə olaraq Azərbaycan dilinə tərcümə edilir. Tərcümə üçün Səid Nəfisinin Yüklə 1,84 Mb. Dostları ilə paylaş:
|