5-seminar mashg’ulot. Dunyo iqlimidagi global muammolar (2soat) Umumiy ma’lumot. Ozon qatlamlarining yemirilishi

O’rmonlarning yoppasiga yo’qotilishi. Xalq xo’jaligining har xil sohalarida ko’plab ishlatilishi tufayli yo’qolib borayotgan o’rmonlarni saqlab qolish, hozirgi zamonning eng murakkab ekologik muammolaridan biri bo’lib hisoblanadi. Yer yuzidagi o’rmonlar tabiatdagi ekosistemani normal holatda saqlanishida katta rol o’ynaydi. Quruqlikdagi o’simliklar inson faoliyati tufayli havoga chiqarilgan har xil zaharli moddalarni yutib, havoni ifloslanishdan himoya qiladi.
Atmosfera havosini ifloslanishi. Atmosfera havosi tozaligi muammosi yangilik emas. Bu muammo sanoat va transportning vujudga kelishi bilan vujudga keldi. Deyarli ikki asr mobaynida havoning ifloslanishi mahalliy xarakterga ega bo’ldi. Zavod, fabrika va parovoz trubalaridan chiqayotgan tutun va g’uborlar katta borliqda osonlikcha tarqalib ketardi. Ammo XX asrga kelib, sanoat va transportning tez o’sishi havoga chiqadigan toksik chiqindilar hajmi oshishiga olib keldiki, endi bu chiqindilar atmosferada atrof-muhitga va insonga zarar yetkazmaydigan miqdor darajasida yoyilib ketolmay qoldi.
Atmosfera ifloflanishi kelib chiqishiga ko’ra, tabiiy va sun’iy bo’ladi. Atmosfera tabiiy ifloslanishida kosmik changlar, vulqonlarning otilishidan vujudga kelgan moddalar, o’simlik va hayvonlarning qoldiqlari dengiz suvining mavjlanishidan havoga chiqqan tuz zarrachalari ishtirok etadi. XX asr oxirlariga kelib, atmosfera ifloslanishining 75 %ini tabiiy ifloslanish tashkil etdi. Qolgan 25% inson faoliyati natijasida ro’y berdi. Ammo tabiiy ifloslanish natijasida atmosfera havosida muhim sifat o’zgarishlari ro’y bermaydi. Koinotda 10⁶ t. chang atmosferaga tushadi. Bitta vulqon otilganda atrof-muhitga 75 mln. m³ chang tarqaladi. Bulardan tashqari dengiz suvi mavjlanganda havoga ko’plab tuz zarrachalari ajralib chiqadi, shuningdek, nurash tufayli; shamollar va yong’in natijasida chang qum va o’simlik changlari chiqadi.
Atmosferadagi changlar Yer yuzida sodir bo’ladigan jarayonlar uchun ma’lum darajada ahamiyatlidir. Changlar havodagi suv bug’lari uchun kondensatsiya yadrosi hisoblanadi va yong’inlarni vujudga keltiradi, shuningdek, quyoshning to’g’ri radiatsiyasini yutib, yer yuzasidagi ziyoti nurlanishdan asraydi. Bundan ko’rinib turibdiki, atmosferadagi changlar ma’lum darajada bo’lsa atmosferaning zarur komponenti hisoblanadi va undagi hodisa va jarayonlarning borishini tartibga keltirib turadi, ammo ko’pincha vulqonlarning otilishi, kuchli chang-to’zonlarning ko’tarilishi natijasida havo me’yordan ortiqcha ifloslanib, halokatlarga sabab bo’ladi.
O’zbekiston Respublikasida 1991 yildan boshlab sanoat ishlab chiqarish hajmining va transport tashuvlarining kamayishi hamda havoni tozalash ishlari to’g’ri yo’lga qo’yilganligi, natijasida shaharlar havosining ifloslanish darajasi biroz barqarorlashdi va kamaydi. Umuman, 1991 - 2004 yillar davomida atmoferani ifloslovchi moddalar 3,805 mil. tonnadan 2,25 mil. tonnaga kamaydi.
Respublikada eng ifloslangan shahar Navoiydir. Bundan tashqari Nukus, Olmaliq, Toshkent, Farg’ona, Chirchiq, Angren va boshqa ayrim shaharlarda ham havo tarkibida ayrim chiqindilarning miqdori ruxsat etilgan miqdor (REM)dan ortiq.
Dunyo avtomobil parki soni ortib borishi natijasida, atmosfera ifloslanishida transport vositalarining salmog’i ortib bormoqda. Chunki avtomashina, samolyot, teplovoz, qishloq xo’jalik mashinalari juda katta miqdorda kislorodni sarflab, atmosferaga (tarkibida 200 ga yaqin zaharli moddalar uchraydigan) har xil gazlarni (uglerod oksidi - 260 mln.t, uchuvchi uglevodorodlar 40 - mln.t, azot oksidi - 20 mln.t) qo’rg’oshinning zaharli birikmalarini chiqarib, uni ifloslaydi. Hozir yer sharida 500 mln. dan ortiq avtomobil atmosferaga yiliga 350 mln.t. dan ortiq har xil chiqindilar chiqarib, uni ifloslamoqda.
Ko’pchilik mamlakatlarda, ayniqsa, AQSH da atmosfera havosi ifloslanishida transportning hissasi 60 % ni tashkil etadi. Sanoatlashgan ba’zi katta shaharlarda atmosfera havosining ifloslanishida avtomobillar hissasi 90 % ga yetdi.
2004 yil yakunlariga ko’ra O’zbekistonda atmosferaga chiqarilgan jami zararli chiqindilarning 68 % i avtotransport hissasiga tug’ri kelgan. Ayrim shaharlarda (Toshkent, Farg’ona, Samarqand, Buxoro) bu ko’rsatkich 80 % dan yuqori.
Atmosfera havosining ifloslanishida dunyo sanoat tarmoqlarining ham ulushi katta. Chunki, sanoat korxonalarida, ayniqsa, IESlarda foydalaniladigan yoqilg’i to’la yonib tugamaydi, natijada atrofda ko’plab gazlar, chang, qurum, qattiq zarrachalar va radioaktiv moddalar chiqaradi. Hozir dunyo bo’yicha, jumladan, O’zbekistonda ham energiyaning asosiy qismini (87 %) IESlari yetkazib bermoqda
Atmosferaning ifloslanishida tog’ - kon sanoatining ishtiroki ham sezilarli. Qora va rangli metallurgiya korxonalari asosan Toshkent va Navoiy viloyatlarida joylashgan. Ushbu tarmoq korxonalaridan atmosferaga jami chiqindilar miqdori 123,6 ming tonnani, shundan 95 ming tonnasi yoki 77 % i oltingugurt dioksidi tashkil etadi. Bunday korxonalardan ushbu tarmoqqa xos bo’lgan maxsus zararli moddalardan og’ir metallar aerozollari, sulfat kislotasi, tsionid va ftoridlar atmosferani ifloslamoqda.
Shuningdek, atmosfera havosini ifloslashda qurilish sanoati va tsement ishlab chiqarish tarmog’ining hissasi ham kam emas. Ularning faoliyati tufayli Ohangaron, Bekobod, Qarshi, Navoiy, Nukus shaharlari havosini chang va uglerod oksidi kabi chiqindilar bilan ifloslanmoqda. Ushbu tarmoq korxonalari bir yilda 27,6 ming tonna atmosferani ifloslovchi zararli moddalar chiqarmoqda. Bundan tashqari kimyo kompleksi ham atmosferani ifloslovchi jami zararli moddalarning 3 %idan ko’prog’ini chiqarib tashlamoqda.
Yer yuzida aholi zich yashaydigan hududlar va shaharlar atmosferasining ifloslanishida bu hududda yashovchilarning hissasi katta. Bir kishi bir sutkada 10 m³ ishlangan va tarkibida 4 % SO₂ bo’lgan havoni atmosferaga chiqaradi. Demak, Yer yuzida 6 mlrd kishi har sutkada atmosferaga 60 mlrd m³ ishlangan iflos va tarkibida 4 % SO₂ bo’lgan havoni atmosferaga chiqaradi.
Atmosfera havosining ifloslanishi va tarkibidagi karbonad angidrid miqdorining ortib, kislorod miqdorining kamayishi hozirgi kunda insoniyat oldiga ushbu muammolarni hal etishni birlamchi vazifa qilib qo’ymoqda.