5-tema: Biologiya (Tsitologiya hám genetikalıqa tiykarları ) sabaqlıǵınıń mazmunı

5-tema: Biologiya (Tsitologiya hám genetikalıqa tiykarları ) sabaqlıǵınıń mazmunı
Joba:
1. Biologiya (Tsitologiya hám genetikalıqa tiykarları ) sabaqlıǵınıń mazmunı hám logikalıq baǵdarı.
2. Oqıwshılarda qáliplestiretuǵın biologiyalıq túsinik, kónlikpe hám ilmiy tájriybeler.
Tiykarǵı túsinik hám atamalar: Sabaqlıqtıń mazmunı hám logikalıq baǵdarı, organikalıq álemniń har turliligi, tsitologiya tiykarları, organizmlerdiń kóbeyiwi hám individual rawajlanıwı, genetika, selektsiya tiykarları.
Sabaqlıq biolog ilimpazlar A. Zikiryaev, A. Toqtaev, I. Azimov, N. Soninlar tárepinen tayarlanǵan, qayta islengen hám toldırılǵan 5-baspa bolıp, 2019-jıl Kishkine juldız baspasında baspadan shıǵarılǵan. Sabaqlıq kompetentsiyaliq jantasıwǵa tiykarlanǵan biologiya programmasına say túrde qayta islengen hám jańalanǵan. Sabaqlıqtıń tiykarǵı bólimleri organikalıq álemniń har túrliligi, tsitologiya tiykarları, organizmlerdiń kóbeyiwi hám individual rawajlanıwı, genetika, selektsiya tiykarları esaplanadı. Sabaqlıq 14 baptan 67 paragrafdan quralgan. Sabaqlıq tómendegi 7 bólim: organikalıq álem haqqında maǵlıwmat, kletka haqqındaǵı táliymat, turmıslıq processlerdiń ximiyalıq tiykarları, zatlar almasiwi metabolizm, organizmlerdiń individual rawajlanıwı ontogenez, genetika tiykarları, selektsiya tiykarların ózinde sáwlelendirgen.
Sabaqlıqta kletkanıń sırtqı, ishki dúzilisi ásirese organoidlarnin dúzilisi, funktsiyası, kletkanıń ximiyalıq quramı - anorganik zatlar, organikalıq zatlar, beloklar, uglevodlar, maylar, nuklein kislotalar, zatlar hám energiya almasiwii haqqında maǵlıwmatlar berilgen. Organizmlerdiń kóbeyiwi hám individual rawajlanıwı bóliminde bolsa jınıssız, jınıslıq kóbeyiw, kletkalardıń mitoz, meyoz bóliniwi, organizmlerdiń embrional, postembrional rawajlanıwı haqqında bilimler keltirilgen. Genetika hám selektsiya tiykarları bóliminde bolsa genetikalıq túsinikler, genetika nızamları, ózgeriwshenlik nızamları, adam genetikasi, onıń úyreniw metodları, ósimlikler, haywanlar, mikroorganizmlar selektsiyasi tuwrısındaǵı maǵlıwmatlar kórsetilgen. Sabaqlıqta 63 reńli súwretler berilgen. Hár bir paragraf sońında bilimdi tekseriw ushın sorawlar, test tapsırmalar berilgen. Sabaqlıqtıń birinshi tarawı Organikalıq álem haqqında maǵlıwmat dep atalǵan bolıp, kirisiw temasında biologiya - tiri organizmler haqqındaǵı pán, túrli ilimiy tarawdaǵı pánler kompleksi ekenligi, biologiyaniń insan ámeliy iskerligindegi áhmiyeti, pánniń rawajlanıw tariyxı kórsetilgen. Sabaqlıqtıń keyingi temalarında tiri organizmlerdi úyreniw metodları : baqlaw, salıstırıwlaw, tájiriybe, modellestiriw, turmıs hám tiriliktiń mánisi, tiri oranizmlarga tán ayrıqshalıqlar : ximiyalıq quramı, kletkalıq dúzilisi, zatlar almasiwii, genetika, ózgeriwshenlik, kóbeyiw, ósiw, rawajlanıw, tásirleniw, tiri hám oli Tábiyattıń uqsaslıǵı hám ayırmashılıqları, tiriliktiń dúzilis dárejeleri, turmıs formalarınıń har túrliligi orın alǵan. Sabaqlıqtıń ekinshi babinda organizmlerdiń har tuliligi kórsetilgen. Onda tirshiliktiń kletkasız formaları, prokariot organizmler, eukariotlar, ósimlikler, zamarıqlar hám haywanlar dúnyası kórsetilgen. Sol bapta 2 laboratoriya shınıǵıwın ótkeriw názerde tutılǵan. Sonı atap kórsetiw zárúr, usı bap oqıw programmasınan orın almaǵan. 2-bólimi kletka haqqındaǵı táliymatqa arnalǵan bolıp, onda tiri organizmlerdiń elementar quramı, Kletka quramındaǵı anorganik zatlar, suw jáne onıń kletka tirishilik iskerligindegi ornı, mineral duzlar hám olardıń kletka turmıslıq iskerligindegi áhmiyeti, organikalıq elementlar : beloklar, maylar, lipidlarniń dúzilisi hám funktsiyası kórsetilgen. Usı sabaqlıq oqıwshılarda tómendegi kompetentsiyalarni qáliplestiriw imkaniyatın beredi:

• 
  Biologiyalıq ob'ektlerdi tanıw, olarda júz bolatuǵın processlerdi túsiniw hám anıqlama beriw kompetentsiyasi:
  
• 
  biologiyaniń túrli ilimiy tarawdaǵı pánleri neni úyreniwin, biologiyanin insan ámeliy iskerligindegi áhmiyetine anıqlama bere aladı ;
  
• 
  biologiya pániniń rawajlanıw tariyxın biliw, omir hám tiriliktiń mánisin, tiri organizmlerge tán ayirmashilıqlar : ximiyalıq quramı, kletkalıq dúzilisi, tirishiliktiń dúzılis dárejeleri. Kletka quramına kiretuǵın elementler, anorganik zatlar. Organikalıq zatlardıń har túrliligin biliw, olardı parqlaw, viruslardı, prokariot kletkalardı, eukariot kletkalar hám olardıń strukturalıq bólimleri: dúzilisindegi ayriqsha táreplerin parqlay aladi;
  
• 
  olardıń dúzilisine anıqlama bere alıw, kletka turmıslıq iskerliginde assimilyatsiya hám dissimilyatsiya processleriniń áhmiyetin, assimilyatsiya hám dissimilyatsiya processleriniń óz-ara baylanıslılıǵına anıqlama bere aladı;
  

Temadan juwmaq shıǵara alıw, óz pikirin anıq hám túsinikli ayta aladı, sabaqlıq hám qosımsha ádebiyatlardaǵı tekst tiykarında logikalıq izbe-izlilikte sorawlar dúzedi, sorawlarǵa jazba hám awızsha juwap bere aladı. kletka ciklı, mitoz hám meyoz bóliniwde júz beletuǵın processlerdiń mánisin túsinip, analiz ete aladı. Tiri organizmlerdiń kóbeyiw usılların biledi. Organizmlerdiń individual rawajlanıwın biledi. Genetika, ózgeriwshenlik jáne onıń túrlerin túsindirip bere aladı. Selektsiyaniń maqseti, wazıypaları, sort, paroda, shtamm túsinikleri, seleksiyaniń tiykarǵı metodların biledi. Ósimlikler, haywanlar, mikroorganizmlar selektsiyasinin' jetiskenlikleri hám perspektivası haqqında túsinikke iye boladı.

• 
  Biologiyalıq ob'ekt, processler ústinde baqlaw hám tájiriybelerdi ótkeriw kompetentsiyasi: amilaza fermentininiń kraxmalga tásirin gúzetedi hám tájiriybeni ótkera aladı ;
  
• 
  tiri organizmlerdi úyreniw metodları : baqlaw, salıstırıwlaw, tájiriybe, modellestiriw metodlarınan qanday maqsetlerde paydalanıwdı biladi;
  
• 
  tiri organizmler ústinde baqlaw ótkeriw, tiri organizmlerdi óz-ara hám de tiri Tábiyattı oli Tábiyat penen salıstıra aladı, kletkada elementlar almasinuviga tiyisli máselelerdi sheshiw jolların biledi.
  
• 
  japiraqta organikalıq elementlardıń payda boliwin gúzetedi, su'wretin sızadı, guzetkenleri tiykarında juwmaq shıǵara aladı ;
  
• 
  kletkada zatlar almasiwina tiyisli máselelerdi sheshiw jolların biledi. postembrional rawajlanıw dáwirinde ósimlik hám haywanlarda júz beretuǵın ózgerislerdi baqlawdı biledi;
  
• 
  genetika nızamlarına tiyisli máselelerdi sheshiw usılları hám mexanizmin tusingen halda máselelerdi sheshe aladı ;
  
• 
  modifikatsion ózgeriwshenliktiń statistikalıq nizamlıqların tájiriybede úyrene aladı.
  
• 
  ósimliklerdiń jańa zúráátli sortların, haywanlardıń parodaların jaratıwdıń dáslepki usılların biladi.
  

Saw turmıs tárizi hám ekologiyalıq kompetentsiya:

• 
  makro hám mikroelementlar, suw hám mineral duzlar, uglevodlar, lipidlar, aminokislotalar, beloklar, nuklein kislotalar, vitaminlarniń insan organizmi ushın áhmiyetin biledi;
  
• 
  viruslar hám bakteriyalardıń insannıń ómirindegi áhmiyetin bilgen halda, olar keltirip shıǵarıwshı keselliklerdiń aldın alıw maqsetinde gigienik qaǵıydalarǵa ámel qılıwdı biladi.
  
• 
  organizmde zatler hám energiya almasiwi processleri mánisin seze otirip óz organizmin ózi qadaǵalay alıw hám kún rejimine ámel qılıwdı biladi. insan organizminiń embrional hám postembrional rawajlanıwına sırtqı ortalıqtıń unamlı hám unamsız tásirleri aqıbetlerin tusinip jetedi;
  
• 
  adamlardaǵı násillik kesellikler: gen hám xromosoma kesellikleri, olardıń sebepleri hám aqıbetleri, keselliklerdiń aldın alıw ilajların biledi, medicinalıq genetikalıq qawipsizlik máselelerin tusine aladı.
  
• 
  bólme ósimlikleri hám úy haywanlarına qaraw qaǵıydalarına ámel qılıwdı biladi.
  

Studentler ózlestirgen bilimlerdi baqlaw tapsırmaları

1. Biologiya (Tsitologiya hám genetika tiykarları ) sabaqlıǵınan orın alǵan bólimler hám baplardaǵı temalardıń izbe-izligin analiz etiń.

2. Biologiya (Tsitologiya hám genetika tiykarları ) sabaqlıǵında biologiyalıq ob'ektlerdi tanıw, olarda júz beretuǵın processlerdi túsiniw hám anıqlama beriw kompetentsiyasinin sáwlelendirilgenligin anıqlań.
3. Oqıwshılarda biologiyalıq ob'ekt, processler ústinde baqlaw hám tájiriybelerdi ótkeriw kompetentsiyasin qáliplestiriw maqsetinde ótkeriletuǵın baqlaw hám tájiriybelerdi baplar boyınsha joybarlastirin
4. Biologiya (Tsitologiya hám genetika tiykarları ) oqıtıwda Salamat turmıs tárizi hám ekologiyalıq kompetentsiyalar ústinliginiń mazmun hám mánisin dálillen.