5-tema. Hújjet túrleri hám ózgeshelikleri

Nızam - ustav
Nızam- shólkem yamasa onıǹ tiykarǵı bólimleri, kishi yamasa qospa kárxanalardıń dúzilisi, huqıqı, wazıypaları, jumıs tártibin belgileytuǵın huqıqıy hújjet. Nızam ayırım lawazımlı shaxslarǵa hám túrli is-ilajlarǵa (kórik-taǹlaw, jarıs hám basqalar) da dúziliwi múmkin.
Mákemelerdiń tiykarǵı bólimleri olardıń basshıları tárepinen dúziledi hám mákeme baslıǵı buyrıǵı menen yamasa tastıyıqlaw ústxatın qoyıw menen kúshke kiredi.
Nızamnıń tiykarǵı zárúrli bólimleri:
1.Wazıypaları nızam menen belgilenip atırǵan mákemeniń atı.
2.Hújjet túriniń atı (nızam).
3.Mazmunı (teksti): mákeme dúzilisiniń maqseti hám tiykarları; tiykarǵı wazıypaları; mákeme dúzilisi, huqıqı, jumıstı shólkemlestiriw tártibi.
4.Mákeme baslıǵınıń qolı.
5.Sáne hám ornı.
6.Tastıyıqlaw ústxatı (joqarǵı bóliminde oń táreptegi múyeshte jaylasadı).
Shólkem dúzilisi menen baylanıslı nızamlarda “mákeme baslıǵı qolı” ornına jámááttiǹ ulıwma jıynalısınıǹ tastıyıqlawshı sánesi qoyıladı, sonday-aq, olarda tiyisli hákimiyatta tastıyıqlanǵan sáne, qarar nomeri de kórsetiledi.
Ustav anıq múnásibet sheǹberindegi iskerlik yaki qandayda bir mámleketlik organ, shólkem, mákemeniǹ dúzilisi, wazıypasın baǵdarlap turatuǵın tiykarǵı nızam hám qaǵıydalar jıynaǵı. Ustav qandayda bir organ yamasa mákemeniǹ wazıypaları hám huqıqıy halatın sıpatlaytuǵın normativ áhmiyetke iye. Ustav nızamǵa qaraǵanda keǹirek túsinik bolıp, ol kóbirek belgili bir tarmaq, tarawlar, iri mákemeler boyınsha dúziledi. Sonlıqtan mámleketlik baspalar boyınsha úlgili qáliptegi ustavlar qabıl etilgen, sonıǹ tiykarında hár bir baspa óz nızamın qabıl etedi. Ustavtıǹ zárúrli bólimleri nızamnıǹ zárúrli bólimlerine uqsas boladı. Lekin ustavtıǹ mazmun bóliminde finanslıq hám materiallıq bazaları, esabat beriw, tekseriw organları jumısları tártibi hám t.b. kórsetiledi.
Tarawdıǹ ózine tán ózgesheliginen kelip shıǵıp, onıǹ ustavında qosımsha bólimler de bolıwı múmkin. Máselen, akcionerlik jámiyetler ustavında aǵzalıq haqqındaǵı qaǵıyda yaǵnıy akcionerlik jámiyetke aǵza bolıw, onnan shıǵıw hám shıǵarıw sıyaqlı qaǵıydalar boladı.