50. Abstraktdan konkrentə keçid metodu (orta) Nəzəri metodlara aşağıdakıları aid etmək olar

Elmi tədqiqat işlərində eksperimentlər onun mühüm tərkib hissəsidir. Təcrübi tədqiqatlar, yeni elmi göstəricilərin alınma üsuludur. Mühəndis təcrübə və tədqiqatın inkişaf səmərəliliyinin əhəmiyyətli dərəcə­də artmasını eksperimentlərin planlaşdırılmasnın riyazi metod- larından istifadə etməklə əldə edir.
Riyazi modelin planlaşdırılması-ekonomik eksperi­mental məlumat planlarının elmidir, hansı ki daha da çox məlumatın əldə olunmasını təmin edir. Eksperimentin aparılmasının yolunu, məlumatların emalını və istehsal proseslərinin optimallaşdırması planlarının qurulmasına aid qısa xarakteristik məlumat verir.
Bu zaman amillər aşağıdakı şərtlərə cavab verməlidir:
- asılı olmamalı, yəni bir amilin dəyişkənliyi digər amilin dəyişkənliyinə səbəb olmamalıdır;
- idarə olunmamalı, yəni tədqiqatçı bütün təcübələrdə asılı olmayan dəyişkənliyi istənilən və seçilmiş səviyyədə saxlamalıdır;
-birgəliyi, yəni onların qarşılıqlı təsiri gözlənilməyən hər hansı nəticə verməməlidir.

62. Eksperimentin plan-proqramının işlənməsi (orta)

Eksperimentin metodikasına, eksperimentin plan proqra­mının işlənməsi, ölçmənin qiymətləndirilməsi və eksperimentlərin apanlması üçün vəsaitlərin seçilməsi, eksperimentin riyazi planlaşdınlması və eyni zamanda tədqiqat təcrübələrinin aparılması, alınmış nəticələrin emal və analizi mərhələləri daxil olur.
Eksperimenti cürbəcür aparmaq olar. Əgər tədqi­qatçı hər hansı istifadə olunmayan prosesi müşahidə edirsə, o halda eksperiment passiv sayılır. Yəni, passiv təcrübələrdə real istehsalat proseslərində olduğu kimi bütün amillərin dəyişkən­liyini eyni zamanda nəzərə almaq tədqiqatçı üçün mümkün olmur. Bundan başqa passiv təcrübədə dəyişən amillərin sayı artdıqca təcrübələrin sayı daha çox artır və prosesin öyrənil­məsi xaotik xarakter daşıyır. Nəticədə materialın xassəsi haqqında etibarlı məlumat almaq olmur.
Nə vaxt ki, tədqiqatçı bütün eksperiment boyu statistik metodları istifadə edir və təcrübələri aparmazdan əvvəl ekspe­rimentin sxemini düşünür və həmin vaxt ərzində nəticələri təhlil edir və eksperimentdən sonra gələcək addımları barədə düşünür, belə eksperiment daha da məhsuldar olur və aktiv eksperiment hesab edilir və o eksperimentin təxmini planlaşdırılmasından xəbər verir.
Təxmini planlaşdırmaq dedikdə - yəni nəticənin dəqiq, yəni təmin edən rəqəm və təcrübələrin keçirilməsinin şəraiti nəzərdə tutulur.
63. Planlaşdırmanın matrisasında əhəmiyyətli dəyişən amillər.(cetin)
Planlaşdırmanın matrissasında əhəmiyyətli dəyişən amillər (materialın 4 müxtəlif tərkibi) 4 təcrübə və 4 əhəmiyyətli çıxış parametrləri göstərilib (bərk materialın kəmliyi). Planlaşdırmanın matrissasında yanlış nəticələrin daxii edilməsinin aradan qaldırılmasında, qeyd etmək lazımdır ki, təcrübə nəticələrinin statistik üsul ilə hesablanması daha məqsədəuyğundur.
Ona görə də reqressiya əmsalı aşağıdakı kimi hesablanır.

i - matrissalann planlaşdırılmasında sütun nömrələrinin sayı);
u-təcrübə nömrələrinin sayı
x_i və R_u - bu istiqamətdə uyğun gələn əsas amildır. R bu sətirdə əhəmiyyətlidir.
N- təcrübələrin ümumi sayıdır.
Reqressiya əmsalı ümumi şəkildə aşağıdakı kimi ifadə olunur.

burada: N-tam amili təcrübədə sınaq təcrübələrinin miqdarı;
j- təcrübələrin sayı;
i, u- amillərin sayı;
y_j- j saylı təcrübədə tədqiq olunan xassənin orta qiyməti;
x_ij- j saylı təcrübədə x_i amilinin qiyməti;
x_ij-j saylı təcrübədə x_u amilinin qiyməti;
64. Regressiya əmsallarının əhəmiyyətliliyinin hesablanması (cetin)
Reqressiya əmsalının əhəmiyyəti t-Student kriteriyası ilə aşağıdakı formula ilə yoxlanılır

t_i, t_i, t_ij, t_ii- müvafiq reqressiya əmsallarının t-Styudent kriteriyasmın əhəmiyyətililiyi.
Sonra müqayisə üçün faktiki t-Styudent kriteriyasmın əhəmiyyəti ilə Styudent kriteriyasmın əhəmiyyətliliyi hesablan­mışdır.
Kompüter texnikasının tətbiqi ilə reqressiya əmsallarının əhəmiyyətliliyi hesablanır və kompüter texnikasının tətbiqi ilə bir çoxhədli şəklində ifadə olunur

burada: b_o- tənliyin sərbəst həddi; b₁- x₁-in, b₂- x₂-nin təsirinin reqressiya əmsalıdır.

65. Regressiya tənliyinin adekvatlığı (cetin)

Aşağıdakı formuldan istifadə edərək kodlaşdınlmış təbii amillərin qiymətinin zərurili­yini müəyyən etmək olar:

burada: X_i- i dəyişəninin kodlaşmış qiyməti;
x_i amilinin natural miqyasda qiymətidir (yəni təbii amilin qiyməti);
x_o amilinin əsas səviyyəsi (yəni orta amilin qiyməti);
- amilinin variasiya intervalıdır.
Sonra reqressiya tənliyinin adekvatlığı yoxlanılır, başqa sözlə, R çıxış parametrinin əhəmiyyəti tənliyə görə hesablanır, R-in faktiki olaraq əhəmiyyəti təcrübədən əldə edilir. Əgər adekvatlığın doğru olduğunu sübut emək lazım gələrsə, onda təntiklərin riyazi analizi yerinə yetirilir.
Axınncı mərhələdə, sonuncu tənlikdən istifadə edərək xı və x₂ əmsalının qiymətini analitik yaxud qrafoanalitik metod ilə tapmaq və R çıxış para­metrinin qiymətini müəyyən etmək lazımdır. Əgər, optimallaşdımıa parametri 2 deyil, 3 və daha çox amildən asılı olarsa, onda eksperimentlərin 2² ,2³, 2⁴ və s. tipli planlaşdırılmasmda istifadə edilir. Planlaşdırmanın üstünlüyü, adekvatlığı yoxlamaq üçün daha az rəqəmdən istifadə olunmasıdır.

66. Eksperimentlərin planlaşdırılması və təhlili (asan)

Eksperimentin göstələricilərinin statistik ölçüsü obyektin bir neçə xassəsinin öyrəndikdə sonra bu xassələrin standart normalarla müqayisəli prosesi ilə müəyyənləşdirilir. Ölçünün dəqiqliyi nəticələrin həqiqi göstə­ricilərə yaxınlığı və bu göstəricidən kənara çıxması olarsa, onun səbəbi və bu səbəbin aradan qaldırılması ilə müəyyənləşdirilir. Xəta avadanlığın nasazlığın­dan, təsadüfi və yanlışlıqla da ola bilər. Əgər xəta avadanlığın nasazlığından yaranmışsa bu aradan qaldırılmalıdır. Təsadüfi xətalar obyektiv və subyektiv səbəblərdən ola bilər. Eksperi­ment zamanı mümkün qədər bu səhvlərə yol verilməməlidir. Bu məqsədlə eksperimentlərin dəqiqliyi əsas şərtdir. Eksperiment zamanı baş verə biləcək kobud səhv bir sıra ümumi təsadüfi səhvlərə şərait yaradır və ilk baxışdan eksperimentin nəticəsini şübhə altına alır. Xətalar müəyyən kriteriyalarla müəyyənləşdirilir. Alınan göstəricilərin dəqiqliyinə əmin ol­duqdan sonra, göstəricilər statistik tədqiq edilir. Birinci mərhə­lədə mümkün ola bilən müsbət imkanlar, təsadüflər müəyyən edilir.

67. Eksperimentlərin nəticələrinin tərtib edilməsi. (asan)

Eksperimentlər cəd­vəl, qrafik şəklində, həmçinin riyazi bərabərlik formasında tərtib edilə bilər. Cədvəl şəklində eksperimentlərin nəticələrinin tərtib edil­məsi ən sadə forma olub geniş tətbiq edilir. Cədvəldə eksperi­mentin nəticələrini tam şəkildə ifadə etmək olur. Lakin nəticə­lərin cədvəl şəklində ifadə edilməsi üsulu qrafiklə müqayisədə əyani ifadə etmir. Qrafik üsul ilə analizin nəticələrindəki dəyi­şikliklərin təcəssümü, onların xarakteri aydın müşahidə edilir, həmçinin bu metodla xüsusi hesablamalar aparmadan aralıq göstəricilərin müəyyənləşdirilməsi daha asanlıqla mümkün olur. Bununla yanaşı qrafik metodlardan isifadə etməklə, təd­qiq edilən proseslər molum nəzəri qanunlara tabe olmadıqda emprik düsturun alınmasına imkan yaranır. Onda eksperiment məlumatlarına əsasən düsturun növü və daimi əmsal müəy­yənləşdirilir.

68. Orta hesabi qiymətin alınması (orta)

Eksperiment nəticəsində materialın xassələri öyrənildikdə müxtəlif göstəricilərlə (ayrılıqda heç bir əhəmiyyət kəsb etməyib materialın xassəsini xarakterizə etmir) müəyyən edilir. Buna görə orta hesabi qiymət müəyyən olunur. Orta hesabi qiymət aşağıdakı düsturla təyin edilir:



burada, x₂, x₂, x₃,...x_n - materialın eyni xassəsini göstərən təcrübə müşahidələrinin nəticələri; n - təcrübə sayıdır.
Orta hesabi qiymət ayn-ayn müşahidələrdə ola biləcək dəyişkənlikləri göstərmir. Bu orta kvadratik kənara çıxma ilə müəyyən olunur.

69. Orta hesabi qiymətdə orta səhv çıxarılması (cetin)

. Bır qayda olaraq materialın öyrənilən xassəsinin orta hesabi qiyməti məhdud müşahidə (nümunə) sayma əsasən təyin edilir. Nəticələrə əmin olmaq üçün orta hesabi qiymətdə ola biləcək orta səhv aşağıdakı düsturla təyin edilir:

Ehtimal nəzəriyyəsinə əsaslanaraq böyük miqdarda (çox sayda) müşahidədə 1000 haldan 683 halın nəticəsi M±m,654 haldan M±2m və 997 haldan M±3m normal variasiya sırası hesab olunur.
Orta səhvin köməyi ilə materialın xassəsini xarakterizə edən iki müqayisə oluna bilən kəmiyyətin doğruluğunu qiymətləndirmək mümkün olur:

Bu düstur n>5 hal üçün doğrudur, n>25 olan hal ücün isə 6/(n-4) ifadə çıxarılır.

70. Orta kvadratik kənaraçıxmada orta səhv (cetin)