6- amaliy mashgulоt Sоvitilgan amоrf хоldagi jismlarning(shisha) tuzilishi. Amоrf jismlarning kristallik

---

6- Amaliy mashgulоt
Sоvitilgan amоrf хоldagi jismlarning(shisha) 
tuzilishi. Amоrf jismlarning kristallik 
хоlatiga оtish sharоitlari. 
Tîza kristall mîdda eritmasi sîvitilsa, ularda aniq muzlash nuqtasi bîrligi 
kîrinadi, bu nuqtada kristallar hîsil bîlishi hisîbiga qîtish sîdir bîladi. Låkin ba’zida 
suyuqlikni muzlash tåmpåraturasidan past tåmpåraturasigacha kristallar hîsil 
qilmasdan sîvitish mumkin. Bu hîlda suyuqlik juda sîvitilgan hîlda bîladi. Juda 
sîvitish hîlati tåz uchrab turadigan hîlatdir. Suyuqlikka chang tushishining îldini 
îlinsa, juda tåz sîvitish jarayoni mukammal sîdir bîladi. Suyuqlikda bågîna bîlaklar 
paydî bîlsa (yot qîshimcha, chang, sîch tîlasi va bîshqalar) kristallizatsiya markazlari 
hîsil bîlish imkîniyati paydî bîladi. Juda sîvitilgan suyuqlik måtastabil hîlatda bîladi, 
någaki, uning îzîd enårgiyasi unga mîs kristallning îzîd enårgiyasidan katta bîladi. 
Låkin juda sîvitilgan suyuqlik strukturasida har qanday unga yaqin strukturaga 
qaraganda îzîd enårgiyasi bîladi. SHisha hîlati bilan nîrmal qattiq yoki suyuq hîlat 
îrasidagi bîglanishni suyuqlik sîvishida rîy båradigan jarayonlar bilan tushintirish 
mumkin.

Kristallanayotgan mîdda uchun shunday aniq tåmpåratura mavjudki, bu 

tåmpåraturada hajmning tåz qisqarishi bilan qîtish sîdir bîladi. SHu bilan birga qîtish 
jarayonida issiqlik ajraladi. Kristall mîddaning sîvish diagrammasini (1-rasm) 
tåmpåratura-vaqt kîîrdinatasida kîrib chiqish mumkin.
T,
î
S 
T 
a v s
Vaqt, 

1-rasm. Kristall mîddaning sîvish diagrammasi. 
 
Mîdda tåmpåraturasining strålka bilan kîrsatilgan tîmînga qarab sîvishida a va v 
uchastka suyuq faza îblastida bîladi. V nuqtasida v mîddaning bîshlangich kristallari 

---

paydî bîladi. S nuqtasida esa, mîdda butunlay kristallanib bîladi. B nuqtasida 
tåmpåraturaning tushishi kuzatiladi. Bu kristallizatsiya nuqtasi yoki suyuqlanish
nuqtasi dåb ataluvchi t
S 
tåmpåraturasiga mîs kålgan vs uchastkasida ajraladigan 
kristallizatsiya issiqligi õisîbiga sîdir bîladi. Bu õîl råjim qanday bîrayotganiga 
bîglikdir. Bårilgan siståma uchun õaraktårli yuqîri tåmpåraturadan kålib chiqilsa, 
tåmpåratura pasayishi tîmînga qarab v mîdda kristallanadi, agar qarama-qarshi 
tîmînga bîrsa s nuqtada suyuqlanish sîdir bîladi. Bu nuqtada suyuq fazadan qattiq 
fazaga (kristallizatsiyaga) sakrash bilan îtish kuzatiladi. T
S 
nuqtasi dinamik fazaning 
muvîzanat õîlatini õaraktårlaydi. 
Amîrf jismlar kristalldan yana bir farqi shundaki amîrf jismlar aniq 
difraktsiîn råntgånîgrafik spåktrlar bårmaydi, shuning uchun shisha turlari uzluksiz 
bîla îlmaydi. Mîddaga õîs enårgiya shishasimîn hîlatda unga mîs kristall turi 
enårgiyasidan såzilarli farq qilmasligi kårak. Bundan shuni bilish mumkinki, shisha 
hîsil qiluvchi îksidlar uchun shishadagi katiînlarning kîîrdinatsiîn sîni kristall qanday 
bîlsa shunday bîlishi lîzim. Bu shisha va kristall struktura elåmåntlari bir õil bîlishi 
kårakligini kîrsatadi. Kristallda bu struktura elåmåntlari tîgri kristall strukturasini 
yuzaga kåltirsa, shishada burchakli bîglanishlar kuchli buzilib, struktura elåmåntlari 
uzluksiz jîylashmaydi va õaîtik tîr hîsil qiladi.
2-rasm. a) kvartsning kristall panjarasi; b) tartibsiz strukturaga ega bîlgan kvarts 
shishasi. 
SHunday qilib, amîrf jismlarda yaqin masîfa tartibligi mavjud, någaki, tîgri 
kîp qirralilar uchlarida jîylashadi, låkin uzîq masîfa tartibligi mavjud emas. 

Tayanch sоz va ibоralar 

---

Kristall mîdda, eritma, juda tåz sîvutish, 
 
amîrf jism, 
 
måtastabil hîlat, yaqin 
masîfa tartibligi, uzîq masîfa tartibligi. 
Nazîrat savîllari
 
 
1.
Amîrf jism nima? 
2.
Kristall jism qanday jism? 
3.
Juda tåz sîvutish õaqida tushuncha. 
4.
Amоrf va kristall jismlarning оzarо farqi. 
5.
Kristall mоddaninsh sоvush diagrammasini tushuntirib bеring.