6-sinf. Botanika 7-dars: gul

11.2. Bakteriyalarning tabiatdagi va xalq xo‘jaligidagi ahamiyati
Bakteriyalarning tabiatdagi va xalq xo‘jaligidagi ahamiyati juda katta, chunki bakteriyalarning ishtirokisiz tabiatda moddalar almashinuvi sodir bo‘lmaydi.
Bakteriyalar organik moddalar bilan oziqlanadi va ularni parchalab mineral moddalarga aylantiradi. Tabiatdagi bu jarayon moddalar aylanishi deb ataladi.
Bakteriyalarni, ularning faoliyati natijasida vujudga keladigan jarayonlarga qarab bir necha guruhga bo‘lish mumkin.


Chirituvchi bakteriyalar. Azotli organik moddalarning bakteriyalar tomonidan parchalanishiga chirish deb ataladi. Barcha o‘simlik va hayvonlar o‘lganidan so‘ng bakteriyalar faoliyati natijasida parchalanadi – chiriydi. Chirish jarayonini vujudga keltiruvchi bakteriyalar chirituvchi bakteriyalar deyiladi.
Tabiatda tuproq hosil bo‘lishida chirituvchi bakteriyalarning ahamiyati juda katta. Tuproqda yashaydigan chirituvchi bakteriyalar tuproq bakteriyalari deyiladi. Chirituvchi bakteriyalar bo‘lmaganda yer yuzi turli xil qoldiqlar bilan to‘lib, tirik o‘simliklar va hayvonlar uchun ovqat ham, joy ham qolmagan bo‘lur edi. Kuzda tuproqqa solingan go‘ng chirituvchi bakteriyalar faoliyati ta’sirida ko‘klamgacha chirindiga, so‘ngra madaniy o‘simliklar uchun oziq bo‘ladigan mineral tuzlarga aylanadi. Chirish jarayonida hamisha issiqlik ajralib chiqadi. Bu issiqlikdan issiqxonalarni isitish uchun foydalaniladi.
Chirituvchi bakteriyalar ekma o‘simliklarni kasallantirib, xo‘jalikka katta zarar yetkazadi. Chirigan oziq-ovqat mahsulotlarida qo‘lansa hid va odamni zaharlaydigan zaharli moddalar paydo bo‘ladi. Oziq-ovqat mahsulotlarini va ho‘l mevalarni chirituvchi bakteriyalar ta’siridan saqlash uchun ular konservalanadi, muzlatiladi, tuzlanadi, quritiladi. Bunday sharoitda bakteriyalarning oziq-ovqat mahsulotlarida yashashi uchun zarur sharoit bo‘lmaydi va ular nobud bo‘ladi.

Achituvchi bakteriyalar. Bu bakteriyalarning faoliyati natijasida oziq-ovqat mahsulotlari chirimaydi, balki faqat achiydi.
Azotsiz organik moddalarning bakteriyalar yordamida parchalanishiga achish deb ataladi. Oziqlanish usuliga ko‘ra achituvchi bakteriyalar saprofit hisoblanadi. Ular sutda, yangi sersuv sabzavotlarda, o‘tlarning barg va poyalarida yashaydi.
Achishning eng muhim xillaridan biri sut kislotasining achishidir.
Bu jarayonda sut kislotali achishga sabab bo‘ladigan bakteriyalar faoliyati vujudga keladi. Sut kislotali achish jarayonida parchalanayotgan shakar sut kislotasiga aylanadi, hosil bo‘lgan sut kislotasi esa boshqa chirituvchi bakteriyalarning o‘sishiga va ko‘payishiga to‘sqinlik qiladi. Shu tufayli sut kislotali achishdan sut mahsulotlari: qatiq, pishloq, suzma tayyorlashda foydalaniladi.
Sut kislotali achish pomidor, bodring va karamlarni konservalashda, yem-xashak o‘simliklaridan silos bostirishda ham keng qo‘llaniladi.
Sirka kislotali achish sirka kislota bakteriyalari faoliyati natijasida sodir bo‘ladi. Ovqatga ishlatiladigan yuqori navli sirkalar spirt yoki vinolarni sirka kislotali achitish yo‘li bilan olinadi.


Tugunak bokteriyalar. Chirituvchi va achituvchi bakteriyalardan tashqari tuproq yoki o‘simliklar ildizida yashab, havodagi erkin azotni o‘zlashtiradigan bakteriyalar ham bor. Ularga burchoqdoshlar ildizida yashaydigan tugunak bakteriyalarni misol qilib keltirish mumkin. Tugunak bakteriyalarning faoliyati natijasida tuproq azot birikmalari bilan boyiydi.