7- mavzu. O‘zbekiston Respublikasi pul tizimi va uning elementlari reja: reja

7.5. Pul-kredit siyosati milliy valyuta barqarorligini ta’minlovchi omil sifatida
O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki monetar siyosatining strategik maqsadi bo’lib, milliy valyutaning barqarorligini ta’minlash hisoblanadi. Shu sababli, milliy valyutaning almashuv kurslari dinamikasiga baho berish monetar tahlilning muhim masalalaridan biri hisoblanadi.
O’zbekiston Respublikasida olib borilayotgan makroiqtisodiy siyosat va Markaziy bankning monetar siyosati avvalambor, narxlarni barqarorligini saqlab turish va milliy valyutadagi aholi daromadini oshirish orqali milliy valyutadan manfaatdorlikni oshirishga qaratilgandir.
Markaziy bankning pul-kredit siyosatiga oid ilmiy izlanishlar olib borgan ko’pchilik iqtisodchi olimlar, shu jumladan, O.Naumchenko, J.Matuk, V.Usoskin, K.Baynke, T.Bobakulov, O.Namozovlar pul-kredit siyosatining beshta an’anaviy instrumenti mavjudligini e’tirof etganlar. Ushbu instrumentlarga quyidagilar kiradi:

1. 
   Markaziy bankning qayta moliyalashtirish siyosati;
   
2. 
   Majburiy zahiralar siyosati;
   
3. 
   Ochiq bozor siyosati;
   
4. 
   Valyuta siyosati;
   
5. 
   Depozit siyosati.
   

Markaziy bankning qayta moliyalashtirish siyosati deganda uning tijorat banklarini kreditlash bilan bog’liq tadbirlari majmui hisoblanadi. Barcha mamlakatlarda, shu jumladan, O’zbekiston Respublikasida Markaziy bank tijorat banklari uchun so’nggi pog’onadagi kreditor hisoblanadi. Shu bilan birga, hukumatning iqtisodiy siyosati doirasida moliyalashtirilayotgan muhim tadbirlar va investitsion loyihalar markazlashgan resurslar hisobidan tijorat banklari orqali moliyalashtiriladi.
Markaziy bank tijorat banklarini uch xil usulda kreditlay oladi:
1. Markaziy bank tomonidan tijorat banklarini ularning balansidagi trattalarni qayta hisobga olish yo’li bilan kreditlashtirish;
2. Markaziy bank tomonidan tijorat banklarini ularning balansidagi qimmatli qog’ozlarni garovga olish yo’li bilan kreditlashtirish.
3. Markaziy bank tomonidan tijorat banklarini to’g’ridan-to’g’ri kreditlash.
Markaziy bank tomonidan tijorat banklarini ularning balansidagi trattalarni qayta hisobga olish yo’li bilan beriladigan kreditlar hisobli kreditlar deyiladi va ularning foiz stavkalari hisob stavkalari deyiladi. Hisob stavkalari Markaziy bankning foiz siyosatida asosiy o’rinni egallaydi. Buning asosiy sababi, fikrimizcha, hisob siyosatining Markaziy bankning boshqa instrumentlariga nisbatan bir qator muhim afzalliklarga ega ekanligidadir. Biz tomonimizdan, xalqaro bank amaliyotida Markaziy bankning hisob siyosatidan foydalanish amaliyotini tadqiq qilish natijalari shuni ko’rsatdiki, uning hisob siyosati quyidagi afzalliklarga ega:
1. Markaziy bankning hisob siyosati mohiyatiga ko’ra bozor xarakteriga ega bo’lgan, muomaladagi pul massasining hajmiga bilvosita va samarali ta’sir ko’rsata oladigan instrument hisoblanadi.
2. Markaziy bankning hisob siyosati mamlakat to’lov balansining holatiga bevosita ta’sir ko’rsatadigan muhim omil hisoblanadi.
3. Markaziy bankning hisob siyosati orqali milliy iqtisodiyotning ustivor tarmoqlariga mansub bo’lgan korxonalarni tanlanma asosda, ya’ni selektiv tarzda kreditlashtirish mumkin.
Rivojlangan xorijiy davlatlar bank amaliyotida Markaziy banklarning hisob siyosati qayta moliyalashtirish siyosatining nisbatan faol tarzda va keng ko’lamda qo’llaniladigan turi hisoblanadi. Masalan, Yaponiyada Markaziy bank tomonidan tijorat banklariga asosan hisobli kreditlar beriladi. Hisobli kreditlar 3 oygacha muddatga beriladi. Uni berish va qaytarish tartibi Markaziy bank tomonidan mustaqil ravishda belgilanadi. Markaziy bankning qayta moliyalash siyosati Markaziy bank tomonidan tijorat banklarini kreditlash bilan bog’liq bo’lgan tadbirlar majmui bo’lib, Markaziy bank tijorat banklarini 3 xil usulda kreditlay oladi:
1. Qayta moliyalash stavkasi Markaziy Bank tomonidan tijorat banklariga ularning ixtiyoridagi tratta (o’tkazma veksel)larni qayta hisobga olish yo’li bilan beriladigan kreditlarning foiz stavkasidir.
Markaziy bank har bir moliyaviy yil uchun oldindan trattalarni, ya’ni uzatma tijorat veksellarini o’zida qayta hisobga olish kontingentini belgilaydi. Qayta hisobga olish kontingenti hajmini belgilashda pul massasining o’sish sur’ati, inflyatsiya darajasi kabi muhim makroiqtisodiy ko’rsatkichlar hisobga olinadi.
Shuni ta’kidlab o’tish joizki O’zbekiston Respublikasi amaliyotida trattalar muomalasining 1996 yilda to’htatilganligi mamlakatimiz Markaziy bankiga diskont siyosatini qo’llash imkonini bermaydi. Buning natijasida Markaziy bankning qayta moliyalash siyosati orqali ssuda kapitallari bozoriga va makroiqtisodiy o’sish sur’atlariga ta’sir etish imkoniyati pasayadi.
2. Tijorat banklari Markaziy Bankdan o’zlarining portfelidan qimmatli qog’ozlarni garovga qo’yish orqali kredit olishi - bu lombard krediti hisoblanadi. Ushbu usulda berilgan kreditlarning foiz stavkasi lombard stavkalari deyiladi. Lombard stavkasi har doim hisob stavkasidan ikki-uch punkt yuqori yuradi.
3. Tijorat banklarini Markaziy bank tomonidan to’g’ridan - to’g’ri kreditlash usuli.
Mazkur usulda berilgan kreditlar overdraft, overnayt, kunlik va muddatli kreditlar shaklida bo’ladi.