7-Amaliy mashg’ulot

O’rin almashtirish usullarida matnni shifrlashga misollar

O’rin almashtirish shifri oddiy shifrlash hisoblanib, bu usulda qator va ustundan foydalaniladi. Chunki shifrlash jadval asosida amalga oshiriladi. Bu yerda kalit (K) sifatida jadvalning ustun va qatori xizmat qiladi. Matn (T₀) simvollarining o’lchamiga qarab NxM jadvali tuziladi va ochiq matnni (T₀) ustun bo’yicha joylashtirilib chiqiladi, qator bo’yicha o’qilib shifrlangan matnga (T₁) ega bo’linadi va bloklarga bo’linadi.

Masalan, Kiberxavfsizlik_asoslari

matni shifrlansin. T₀= XIMMATOV_AVAZBEK;

K = 4x5; B=5;

X	T	V	K
I	O	A	*
M	V	Z	*
M	_	B	*
A	A	E	*

T₁₌ XTVKIOA*MVZ*M_B*AAE*

1. 
   Oddiy o’rin almashtirish usulidan tashqari kalit yordamida o’rin almashtirish usuli ham mavjud. Shifrlash jadvalidan kalit orqali foydalaniladi.
   

A	B	C	D	E	F	G	H	I
J	K	L	M	N	O	P	Q	R
S	T	U	V	W	X	V	Z

Bu yerda kalit simvollariga mos holda jadvalning o’lchamiga qarab NxM jadvali tuziladi va ochiq matnni (T₀) ustun bo’yicha joylashtirilib chiqiladi. So’ngra kalit simvollari alfavit tartibida tartiblanib, ustun bo’yicha o’rin almashtiriladi, qator bo’yicha o’qilib shifrlangan matnga (T₁) ega bo’linadi va bloklarga bo’linadi.

T₀= XIMMATOV _AVAZBEK_TALABA

K = QABUL

B=5
Matnda 30-ta va kalitda 5-ta harflar borligi uchun 5x7 jadval tuzamiz.

K = QABUL

q	a	B	U	L
4	1	2	5	3
X	I	M	M	A
T	O	V	_	A
A	V	A	Z	B
E	K	_	T	A
L	A	B	A	*

Keyingi qadamda Kalit xavflari tartib bo’yicha ustub bo’ylab almashinadi.

a	B	L	q	U
1	2	3	4	5
I	M	A	X	M
O	V	A	T	_
V	A	B	A	Z
K	_	A	E	T
A	B	*	L	A

Ma’lumotlarni ustun bo’yicha yozib chiqiladi

Shifr matn T₁= IOVKAMVA_BAABA*XTAELM_ZTA

2. 
   Ikki tomonlama o’rin almashtirish usuli.
   

Bu usulda kalit sifatida ustun va qatordagi harflar tartibidagi sonlardan foydalaniladi. Avvalam bor kalit simvollariga qarab jadval tuziladi, va ochiq T₀ matn joylashtirilib chiqiladi, so’ngra esa raqamlar navbatma – navbat tartiblanib, avval ustun, so’ngra esa qatorlar o’rni almashtiriladi va jadvaldagi ma’lumot qator bo’yicha o’qilib T₁ga ega bo’linadi.

Masalan: ism va familiyamiz ochiq matni shifrlash talab etilsin.

Bu yerda kalit bo’lib T= XIMMATOV_AVAZBEK

K₁=2143 va K₂=4123,

B=4 deb belgilab olamiz

T₀= FARG’ONA_FILIALI

4x4 jadval yaratib T₀ qator bo’yicha yozamiz:

. K₁=2143 va K₂=4123,

FARG’ONA_FILIALI

k1/k2	2	1	4	3
4	X	A	_	Z
1	I	T	A	B
2	M	O	V	E
3	M	V	A	K

Endi qator va ustunlar tartib bo’yicha o’rinlari almashtiriladi

k1/k2	2	1	4	3
1	I	T	A	B
2	M	O	V	E
3	M	V	A	K
4	X	A	_	Z

k1/k2	1	2	3	4
1	T	I	B	A
2	O	M	E	V
3	V	M	K	A
4	A	X	Z	_

Oxirgi jadvalga asosan shifrlangan matnni yozamiz va bloklarga bo’lib chiqamiz.

Shifr matn T₁=TIBAOMEVVMKAAXZ_

8-AMALIY MASHG‘ULOT

Mavzu: Assimetrik shifrlar

Ishdan maqsad: talabalarda axborotlarni kriptografik himoyalash usulini o‘rganish, ko‘nikmalarini shakllantirish va asimmetrik kriptotizimlarda axborotni shifrlash va deshifrlash haqida ma’lumotga ega bo’lish.
Algoritm modul arifmetikasining darajaga ko‘tarish amalidan foydalanishga asoslangan. Algoritmni quyidagi qadamlar ketma-ketligi ko‘rinishida ifodalash mumkin.

1-qadam. Ikkita tub son p va q tanlanadi.

2-qadam. Kalitning ochiq tashkil etuvchisi n hosil qilinadi

n=p*q.

3-qadam. Quyidagi formula bo‘yicha Eyler funksiyasi hisoblanadi:

f(p,q)=(p-1)(q-1).

Eyler funksiyasi n bilan o‘zaro tub, 1 dan n gacha bo‘lgan butun musbat sonlar sonini ko‘rsatadi. O‘zaro tub sonlar deganda 1 dan boshqa birorta umumiy bo‘luvchisiga ega bo‘lmagan sonlar tushuniladi.

4-qadam.f(p,q) qiymati bilan o‘zaro tub bo‘lgan katta tub son e tanlab olinadi.

5-qadam. Quyidagi shartni qanoatlantiruvchi ed soni aniqlanadi

ed=1(modf(p,q)) .

Bu shartga binoan ko‘paytmaning f(p,q) funksiyaga bo‘lishdan qolgan qoldiq 1ga teng. ed soni ochiq kalitning ikkinchi tashkil etuvchisi sifatida qabul qilinadi. Maxfiy kalit sifatida d va n sonlari ishlatiladi.

6-qadam. Dastlabki axborot uning fizik tabiatidan qat’iy nazar raqamli ikkili ko‘rinishda ifodalanadi. Bitlar ketma-ketligi L bit uzunlikdagi bloklarga ajratiladi, bu yerda L - L log₂(n+1) shartini qanoatlantiruvchi eng kichik butun son. Har bir blok [0, n-1] oraliqka taalluqli butun musbat son kabi ko‘riladi. Shunday qilib, dastlabki axborot X(i), i= sonlarning ketma-ketligi orqali ifodalanadi. i ning qiymati shifrlanuvchi ketma-ketlikning uzunligi orqali aniqlanadi.

7-qadam. Shifrlangan axborot quyidagi formula bo‘yicha aniqlanuvchi Y(i) sonlarning ketma-ketligi ko‘rinishida olinadi:

Axborotni rasshifrovka qilishda quyidagi munosabatdan foydalaniladi:

X(i)=(Y(i))^d (modn).

Misol. <3,1,8> sonini shifrlash va rasshifrovka qilish talab etilsin. Dastlabki sonni shifrlash uchun quyidagi qadamlarni bajarish lozim.

1-qadam. p=3 va q=11 tanlab olinadi.

2-qadam. hisoblanadi.

3-qadam. Eyler funksiyasi aniqlanadi.

4-qadam. O‘zaro tub son sifatida e=7 soni tanlab olinadi.

5-qadam. shartini qanoatlantiruvchi d soni tanlanadi.

(f*1+1)/e= xaqiqiy son

20*1+1/7=3

d=3

{d, n}-maxfiy kalit juftligi ={3, 33}

{e, n}-ochiq kalit juftligi = {7, 33}

Blok uzunligi butun sonlar ichidan shartini qanoatlantiruvchi minimal son sifatida aniqlanadi. =33 bo‘lganligi sababli =6.

Demak, dastlabki matn ketma-ketlik ko‘rinishida ifodalanadi.

6-qadam. ketma-ketligi ochiq kalit {7,33} yordamida shifrlanadi:

Y(1)=(3⁷)(mod 33)=2187(mod 33)=9

Y(2)=(1⁷)(mod 33)=1(mod 33)=1

Y(1)=(8⁷)(mod 33)=2097152(mod 33)=2

Shifrlangan so‘z Y(i)=<9,1,2>

Shifrlangan so‘zni rasshifrovka qilish maxfiy kalit {3,33} yordamida bajariladi:

X(i)=(Y(i))^d (modn).

Y(1)=(9³)(mod 33)=729(mod 33)=3

Y(1)=(1³)(mod 33)=1(mod 33)=1

Y(1)=(2³)(mod 33)=8(mod 33)=8

X(i)= <3,1,8>

Keltirilgan misolda hisoblashlarning soddaligini ta’minlash maqsadida mumkin bo‘lgan kichik sonlardan foydalanildi.

XULOSA:

Men ushbu labaratoriya mashg’ulotida axborotlarni kriptografik himoyalash usulini o’rgandim va asimmetrik kriptotizimlarda axborotni shifrlash va deshifrlash haqida ma’lumotga ega bo’ldim.

9-Amaliy mashg’ulot

Mavzu: Ma’lumotlardan foydalanishning mantiqiy nazorati

Ishdan maqsad: Windows OTda foydalanishni cheklash siyosatini amalga oshirishni o’rganish.

Faylga ruxsatlarni o‘rnatish va foydalanuvchi huquqlarini cheklash

Kompyuterda ishlash jarayonida ko‘pincha ma’lumotlardan birini yoki boshqasini noqonunuy, ruxsatsiz ko‘rish va tahrirlashdan himoya qilish kerak. Ushbu vazifa odatda lokal tarmoqda ishlayotganda, shuningdek turli vaqtlarda bir nechta foydalanuvchilar kompyuterdan foydalana olganda paydo bo‘ladi.

Windows operatsion tizimining oldingi versiyalarida ma’lumotni ruxsatsiz kirishlardan himoya qilish tizimi mavjud edi. Ushbu bo‘limda biz Windows 10 OTda ko‘rib chiqamiz.

Faylga kirish huquqini sozlash uchun faylni tanlab «sichqoncha»ning o‘ng tugmachasini bosing va paydo bo‘lgan kontekst menyusidagi “Свойства” buyrug‘ini tanlang. Keyin ochilgan oynada tarkibiy qism shaklda ko‘rsatilgan “Безопасность” yorlig‘iga o‘ting.

Rasmda faylga nisbatan “Пользователи” guruhining foydalanuvchilari “Чтение и выполнение” (O‘qish va Bajarish) huquqiga ega.
“Безопасность” (Xavfsizlik) yorlig‘ida joriy ruxsatlarni, foydalanuvchi yoki foydalanuvchilar guruhini qo‘shish yoki mavjud ruxsatlarni o‘zgartirish uchun “Изменить” (O‘zgartirish) tugmasini bosing. Natijada quyidagi oyna hosil bo‘ladi.

Agar siz foydalanuvchi yoki foydalanuvchilar guruhi uchun ruxsatlarni o‘zgartirishni xohlasangiz, “sichqoncha”ni bosish orqali guruhlar yoki foydalanuvchilar ro‘yxatidagi tegishli pozitsiyani tanlang, so‘ngra tegishli katakchalarni belgilab oynaning pastki qismida “Запретить” - ta’qiqlash yoki “Разрешить” - ruxsatni belgilang.

Ro‘yxatga yangi foydalanuvchi yoki foydalanuvchilar guruhini qo‘shish uchun "Dobavit " (Qo‘shish) tugmasini bosing. Natijada rasmdagi oyna ko‘rinadi.

Bir vaqtning o‘zida ushbu maydonga bir nechta nomlarni kiritish mumkin – bu holda ularni nuqta-vergul bilan ajrating.

“Проверить имена” (Ismlarni tekshirish) tugmachasi yordamida “Введите имена выбираемых объектов” (Tanlangan obyektlarning nomlarini kiritish) maydonida ko‘rsatilgan foydalanuvchi nomlari va foydalanuvchi guruhlari qidiriladi.

Ushbu oynaning yuqori qismida joylashgan “Выберите тип объекта” (Obyekt turini tanlang) maydonida topilishi kerak bo‘lgan obyekt turi ko‘rsatilgan, masalan, siz faqat foydalanuvchilar uchun ruxsat bera olasiz, yoki faqat foydalanuvchi guruhlari yoki o‘rnatilgan xavfsizlik subyektlari uchun yoki barcha turdagi obyektlarni bir vaqtning o‘zida. Obyekt turlarini tanlash uchun “Типы объектов” (Obyekt turlari) tugmachasini bosing, so‘ng ochilgan oynada tegishli katakchalarni belgilab kerakli obyekt turlarini belgilang va OK ni bosing.
Ruxsatnomalarni o‘rnatish uchun foydalanuvchi yoki guruhni obyektlar ro‘yxatidan olib tashlash uchun «sichqoncha»ni bosish bilan ro‘yxatdagi mos joyni tanlang va “ Удалить ” (O‘chirish) tugmasini bosing. Bunday holda, ehtiyot bo‘lish kerak, chunki tizim o‘chirish operatsiyasini tasdiqlash uchun qo‘shimcha so‘rov bermaydi, lekin tanlangan obyektni darhol ro‘yxatdan o‘chiradi.
Xuddi shunday, siz papkalar uchun ruxsatnomalarni sozlashingiz mumkin. Shu bilan birga papkalar va kataloglar uchun qo‘shimcha kirish parametrlarini ham sozlashingiz mumkin.

Dasturlarga ruxsatlarni o‘rnatish va foydalanuvchi huquqlarini cheklash

Dasturlarga ruxsatlrni o’rnatish va foydalanishni cheklash uchun Pusk tugmasini bosamiz

“Локальная политика безопастности” oynasini ochganimizda ushbu oyna hosil bo’ldi, so’ng bu yerdan “Политики ограничeнного использования программ” bo’limidan “Дополнитeльный правила” bo’limi tanlanadi.






Topshiriq variantlari:

Windows OT yangi foydalanuvchi yaratib, uni kirish huquqlarini cheklash bo’yicha amallarni bajaring.

Biror fayl, papkani tanlab foydalanuvchilarni biriktiring va huquqlarini belgilang

Bajargan ishingiz bo’yicha hisobot tayyorlang.

Hisobotda quyidagi ma’lumotlar bo’lishi kerak:

• 
  Amaliy ish tartibi, mavzusi, maqsadi
  
• 
  Amaliy ish bajarish ketma ketligi, bajarilgan ish rasmlari, grafigi, jadvali
  
• 
  Amaliy ishdan olingan xulosa.