7-ma’ruza. Hozirgi o’zbek adabiy tilida urg’u va bo’g’in Mavzu bo’yicha tayanch tushunchalar

Prokopa. Bunda so‘z boshida ba’zan unli yoki undosh tovush tushib 
qoladi: yiroq-iroq, yigna-igna, yig‘ach-ag‘ach, yirik-iri, yuz-uz.


Sinkopa hodisasiga binoan so‘z o‘rtasidagi va oxiridagi keng unlilar tor 
unlilar kabi talaffuz qilinadi va ayrim holatlarda tushib qoladi: valochka-


valichka, traktor-traktir, avtor-avtir, direktor-direktir, generator-generatir 
kabi. 

Apakopa so‘z o‘zagidagi oxirgi unli yoki undoshning tushishi 
hodisasidir: do‘st-do‘s, xursand-xursan, gazeta-gazit, smena-smen va hokazo. 


Sinerezis hodisasiga ko‘ra so‘z o‘rtasida bir joyda kelgan ikki unlining 
biri kuchsizlanadi va nutqda tushib qoladi. Ikkinchi unli fonema esa cho‘ziq 
taffuz etiladi: maorif-mo:rif, saodat-so:dat, qiroat-qiro:t, jamoat-jamo:t. Bu 
hodisa asl o‘zbekcha so‘zlarga xos emas. 


Reduksiya so‘zning birinchi bo‘g‘inida biror unlining, odatda, tor 
unlining kuchsizlanib talaffuz qilinishidir. Masalan, bir, bil, til so‘zlari bir 
bo‘g‘inli bo‘lganligi va urg‘u shu so‘zdagi i unlisiga tushganligi tufayli bu 
so‘zlardagi i unlisi me’yordagidek talaffuz qilinadi va eshitiladi. Lekin shu 
so‘zlarning oxiriga ikkinchi bir bo‘g‘in qo‘shilishi bilan, urg‘u ham ikkinchi 
bo‘g‘inga ko‘chadi. Natijada birinchi bo‘g‘inidagi i unlisi kuchsizlanadi va 
eshitilar-eshitilmas holda sust talaffuz qilinadi: bilak, tilak, biroq. Birinchi 
bo‘g‘indagi urg‘ularning ana shunday kuchsizlanib talaffuz qilinishi reduktsiya 
hodisasiga misol bo‘la oladi (reduksiya so‘zining lug‘aviy ma’nosi 
«kuchsizlanish», «orqaga qaytish», «pastga tushish» demakdir). Reduksiyaga 
quyidagi so‘zlarning birinchi bo‘g‘inida kelgan i ning kuchsizlanib talaffuz 
qilinishi ham misol bo‘la oladi: pishiq, shira, pishak, qiliq, ichak kabi. 
Reduksiyaning ikkinchi bo‘g‘inda kelish hollari ham uchrab turadi. Bu hodisa 
so‘zga uchinchi bo‘g‘in qo‘shilganda sodir bo‘ladi - ikkinchi bo‘g‘indagi unli 
tamoman kuchsizlanib, tushib qoladi. Masalan, burun-burni, bo‘yin-bo‘yni, 

egin-egni, keyin-keyini singari. 

Eliziya. Unli bilan tugovchi va unli bilan boshlanuvchi ikki so‘zning 
qo‘shilishi natijasida unli tovushdan birining tushib qolish hodisasidir. Bunda 
bir necha holat kuzatiladi: a) birinchi so‘z oxiridagi unli tushib qoladi: yoza 

oladi - yozoladi, bora oladi - boroladi, qora ot- qorot: b) unli bilan 
boshlanuvchi ikkinchi so‘zning bosh unlisi tushib qoladi: borar ekan - 


borarkan, borar emish-borarmish, yozgan ekan - yozgankan kabi: v) 

Abdusalom so‘zining Absalom, Abdujabbor so‘zining Abjabbor, olib kel 

so‘zining opke tarzida talaffuz qilinishi natijasida bir unli va bir undoshning 
tushib qolishi ham eliziyaning yuqori, murakkablashgan formasi hisoblanadi. 
Eliziyaning murakkablashishi natijasida so‘zlarning qisqargan shakli hosil 
bo‘ladi.