7. Mavzu: Ilmiy tadqiqot metodlari va usullari. Reja: Ilmiy tadqiqоt jarayonining asоsiy tushunchalari

Formallashtirish - bu tekshirilayotgan predmet yoki hodisaning 
ma`lum konkret tomonlari, xossa va xususiyatlarining mazmunini 
mavhumlashtirib, uni ma`lum abstrakt ifoda, formula yoki sxemalar bilan 
ifodalashdir. Bu metod yordamida tadqiq etilayotgan ob`ektlarning 
o`rtasidagi aloqadorlik, ularning munosabatlari ma`lum ifodalarda 
belgilanadi. Masalan, algebradagi matematik ifodalar: a+b, ab, a
2 
–2ab+b
2
kabilar miqdoriy munosabatlarning formallashtirilgan ko`rinishidir. 
Formallashtirish usuli eng ko`p darajada matematika, fizika, ximiya, 
matematik mantiq, muxandislik va texnika sohalarida olib boriladigan
tadqiqotlarda qo`llaniladi. Formallashtirish usuli o`z navbatida 
modellashtirish usuli bilan chambarchas bog`liq. 
Modellashtirish metodi o`rganilayotgan ob`ektga tuzilishi yoki 
funksiyasiga ko`ra unga o`xshash lekin uning o`zi emas, uning nusxasini
yaratib, shu nusxa orqali haqiqiy ob`ektning tegishli xossa va 
xususiyatlarini o`rganishdir. Ilmiy tadqiqotlarda bu usulning vazifasi odatda, 
tekshirilayotgan ob`ektning bevosita originalida o`rganishning iloji 
bo`lmagan paytda uning asliga o`xshash, unga mos moddiy yoki fikriy 
nusxasini, ya`ni modelini (model - lotincha modele - nusxa, shartli obraz, 
sxema ma`nolarini bildiradi) yasab, shu model asosida originalni 
o`rganishdan iboratdir.  Modellashtirish va modelning o`ziga misol qilib, biz 
globusni olishimiz mumkin. 
Modellashtirish ko`p bosqichli jarayondir. Uning 1-bosqichi modelni
qurishdir. Qurilgan modelning original bilan mosligini aniqlash 
modellashtirishning 2-bosqichidir. Modellashtirishning 3- bosqichi - bu 

---

model asosida hosil qilingan bilimni originalga tadbiq etishdir. 
Modellashtirishning so`nggi, 4-bosqichi esa model orqali ega bo`lingan 
yangi bilimning haqiqatligini aniqlashdir. 
Tabiatiga ko`ra modellarni 2 guruhga bo`lish mumkin: