7-mavzu. Soliqlarni undirish mexanizmi va uni takomillashtirish

7.3. Soliqlarni undirish mexanizmini takomillashtirish
Prezidentimiz Shavkat Miromonovich ta’kidlaganlaridek: “Yangi fikr va yangi g‘oyaga, innovatsiyaga tayangan davlat har doim yutadi va rivojlanadi”.¹⁴
Bugungi kundagi soliq siyosatidagi eng muhim va dolzarb bo‘lgan masalalardan biri – bu soliq munosabatlarini muvofiqlashtiruvchi soliq qonunchiligi va boshqa me’yoriy hujjatlarning mukammalligini ta’minlash, soliq ma’muriyatchiligini tubdan takomillashtirish, soliqlarning yig‘iluvchanligini oshirish bilan bir qatorda soliq qarzdorliklarini hosil bo‘lishini oldini olish va ularni undirish mexanizimini takomillashtirishdan iboratdir.
O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksiga muvofiq jismoniy shaxsning byudjet oldida soliq qarzdorligi yuzaga kelgan taqdirda, agar jismoniy shaxsning soliq qarzi umumiy summasi bir million so‘mdan oshsa, undirish to‘g‘risidagi ariza soliq organi tomonidan soliq qarzini undirish yuzasidan belgilangan tartibda sudga murojaat qilish lozimligi belgilab berilgan.
Yuqoridagi belgilangan tartibdan kelib chiqqan holda davlat soliq xizmati organlari mavjud soliq qarzini jismoniy shaxsdan undirish yuzasidan da’vo arizani rasmiylashtiradi va tegishli iqtisodiy sudlariga topshiradilar. Iqtisodiy sudlar tomonidan Soliq da’vo arizalari atroflicha ko‘rib chiqilib, soliq qarzini jismoniy shaxsdan undirish yuzasidan ijro hujjati chiqariladi. Soliq ijro hujjati belgilangan muddatda ijro uchun tegishli hududiy O‘zbekiston Respublikasi Bosh Prokuraturasi huzuridagi Majburiy ijro byurosi bo‘limiga taqdim qilinadi va ijro hujjati yuzasidan qarzni undirish amalga oshiriladi.
Qonunchiligimizga muvofiq soliq qarzini mol-mulk hisobidan undirish faqat sud tartibida amalga oshiriladi. Mazkur tartib qoidalar soliq qarzini undirishni biroz ortga surilishiga olib kelmoqda, bundan tashqari, sud xarajatlari va pochta xarajatlari ham mavjud. Ko‘plab mamlakatlar tajribasiga ko‘ra, soliq qarzini mol-mulk hisobidan undirish sud tartibida amalga oshirilmaydi, bu vakolat davlat soliq xizmati organlarining vakolati hisoblanadi. Fikrimizcha Soliq amaliyot soliq qarzlarini undirish tezlashishiga ortiqcha sarf-xarajatlarning oldi olinishiga sabab bo‘ladi.
Dunyo mamlakatlari tajribasini o‘rganib shu aytishimiz mumkin, xususan, Yaponiyada soliq qarzini undirishdan ko‘ra uni vujudga kelishini bartaraf etishga katta ahamiyat beriladi. Biz buning uchun, avvalambor, soliq to‘lovchilarning soliq madaniyatini rivojlantirish masalasiga katta e’tibor qaratishimiz lozim.
Soliq madaniyati shakllanish jarayoniga ham bir qator muammolar ta’sir qiladi. Ayrim tadqiqotchilarning fikricha, ular qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin:
qonunchilikning nobarqarorligi;
targ‘ibot ishlarining yetarli darajada emasligi; soliq munosabatlari subyektlarining o‘zaro munosabatlaridagi ijtimoiy
javobgarlik muammolari; aholining soliq organlariga bo‘lgan ishonchsizligi;
soliq organlarida xizmat qilish nufuzining yuqori emasligi va kadrlar
qo‘nimsizligi; globalizatsiya jarayonida raqobatning kuchayishi va buning natijasida xo‘jalik yurituvchi subyektlarning doimiy ravishda soliq va yig‘imlardan qochish yo‘llarini qidirishi.
Aholi soliq savodxonligining pastligi, huquqiy nigilizm, normativ huquqiy hujjatlarga ommaviy amal qilmaslik, soliq sohasiga yuzaki munosabat davlat va jamiyat manfaatlariga tuzatib bo‘lmaydigan darajada zarar keltiradi.¹⁵
Hozirgi kunda Soliq masalasi yuzasidan bir qancha amaliy ishlar olib borilayotganligini ko‘rishimiz mumkin, masalan “Biz to‘laydigan soliqlar nimalarga sarflanadi”, - deb nomlanmgan ijtimoiy videoroliklarda ijtimoiy tarmoqlar orqali fuqarolarga ular to‘laydigan soliqlar davlat uchun uning o‘z oldiga qo‘ygan vazifalarini bajarishi uchun naqadar muhim ahamiyat kasb etishi haqida tushuntirilgan. Bundan tashqari, respublikamizning barcha hududlarida “Men soliq to‘lovchiman” aksiya o‘tkazilishi ham fuqarolarning soliq savodxonligini oshirishga xizmat qilmoqda. Shu kabi ishlarni amalga oshirish natijasida soliq madaniyatini yanada yuksaltirish orqali fuqarolarimiz tomonidan soliqlar va yig‘imlarning o‘z vaqtida to‘lanishi, pirovardida esa soliq qarzdorliklarini vujudga kelishini oldini olishimiz mumkin.
Soliq to‘lovchi yuridik shaxslar soliq qarzdorligini kamaytirish, soliq qarzi vujudga kelishini oldini olishda soliq qarzining vujudga kelish sabablari hamda unga bevosita ta’sir etuvchi omillarni o‘rganib chiqish zarur. O‘zaro moliyaviy-xo‘jalik munosabatida bo‘lgan korxonalar tomonidan to‘lov intizomi qoidalariga rioya qilmaslik va buning oqibatida debitorlik hamda kreditorlik qarzlarining ortib ketishi korxonlarning byudjet oldida qarz majburiyatlarini vujudga kelishiga o‘z ta’sirini o‘tkazmoqda. Xorijiy mamlakatlar tajribalarini o‘rganish davomida shuni ko‘rdikki, ayrim mamlakatlarda soliq qarzdorliklari vujudga kelishini oldini olish maqsadida soliq qarzi mavjud xo‘jalik yurituvchi subyektlar soliq imtiyozlaridan foydalanish huquqidan mahrum etiladilar. Bu esa korxona uchun o‘z foydasining qisqarishiga olib keladi. Shuning uchun ham mazkur davlatlarda soliq imtiyozlaridan mahrum bo‘lmaslik uchun soliqlarni o‘z vaqtida hamda to‘liq hajmda to‘lashga harakat qilishida. Mazkur mexanizm soliq qarzlarini vujudga kelishini oldini olish uchun xizmat qiladi.
Shunindek, soliq qarzini vujudga kelishini oldini olish bo‘yicha amalga oshirilishi lozim bo‘lgan ishlardan biri sifatida soliq to‘lovchilarni qonunchilikdagi yangiliklardan xabardor qilish, undagi o‘zgarishlar bo‘yicha tushuntirishlar berish, turli seminar-treninglar tashkil etishni aytishimiz mumkin.
Iqtisodiyotning real sektori korxonalari moliyaviy faoliyatiga hozirda salbiy ta’sir ko‘rsatayotgan muammolardan biri bu korxona byudjet oldidagi boqimandasi uchun penyalar to‘lash amaliyotidir. Bunda muddatida to‘lanmagan boqimanda summasiga muddati uzaytirilgan har bir kun uchun penya to‘lanadi. Penyalarning belgilanishi bir tomondan adolatli, chunki u korxonalar byudjet oldidagi majburiyatlarini o‘z vaqtida bajarilishiga ta’sir ko‘rsatadi. Hozirda esa hukumat qarorlari bilan davlat xaridi va byudjet tashkilotlariga yuklab jo‘natilgan tovarlar (ish, xizmat) uchun davlat byudjetidan mablag‘larning o‘z vaqtida o‘tkazilmasligi sababli bunday soliq qarzlari ko‘payib bormoqda.