8-ma’ruza korxonaning daromadi va foidasi

Taqsimlanmagan (sof) foyda
Balansdagi foyda yoki foydaning umumiy summasi - tovar mahsulotini sotishdan, ishlab chiqarishdan tashqari, bajarilgan ishlar va xizmatlardan olingan daromadlardan, korxona yordamchi xo‘jaliklarining mahsulotlarini sotishdan olingan daromadlardan tashkil topadi.
Mahsulotni sotishdan olingan yalpi foyda (YaF) - bu, sotishdan olingan sof tushum bilan sotilgan mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi o‘rtasidagi farq sifatida aniqlanadi.

bu yerda
YaF – yalpi foyda;
SST – sotishdan tushgan sof tushum;
MT – mahsulotning tannarxi.
Sof foyda (SF) –bu soliq to‘langandan keyin xo‘jalik yurituvchi subyekt ixtiyorida qoladi,soliqlar to‘langunga qadar olingan foydadan minus daromad soliqlari va boshqa soliq va to‘lovlar ayirmasi sifatida aniqlanadi.

bu yerda
SF – sof foyda;
DS – daromaddan to‘lanadigan soliq;
BS - boshqa soliq va to‘lovlar.
Hisobot davri balansi foydasi sof foydani aniqlash uchun asos bo‘ladi, chunki undan daromad solig῾i ushlab qolinadi
Fs= Fb - Ds,
bu yerda
Fb – taqsimlanmagan daromad; (balans);
Ds – daromad solig῾i.
Sof foyda korxona ixtiyorida bo‘ladi. U korxona ustavidagi qoidalarni hisobga olgan holda sof foydadan foydalanish yo‘nalishini mustaqil ravishda belgilaydi
Foydani taqsimlash va undan foydalanish
Foydani taqsimlash deganda uning bir qismini byudjetga jo‘natish tushuniladi.
Foydani taqsimlash tamoyillari quyidagilardan iborat:

• 
  korxonaning ishlab chiqarish va moliyaviy faoliyati natijasida olingan foydasi davlat va korxona o‘rtasida xo‘jalik subyekti sifatida taqsimlanadi;
  
• 
  foydaning davlatga to‘lanuvchi bir qismi soliq va yig῾imlar ko‘rinishida byudyetga kelib tushadi. Soliqlar tarkibi va foizi, ularni hisoblash tartibi va byudjetga to‘lanuvchi boshqa to‘lovlar qonunchilik tomonidan belgilanadi;
  
• 
  soliqlar to‘langandan so‘ng korxona tasarrufida qoluvchi foyda miqdori, uning ishlab chiqarish hajmini oshirish hamda ishlab chiqarish va moliyaviy faoliyat natijalarini yaxshilashdan manfaatdorligini kamaytirmasligi lozim.
  

Foyda olishning asosiy manbalari

• 
  korxonani mahsulotning u yoki bu turini ishlab chiqishdagi monopoliya holati yoki mahsulotning nodirligi hisobiga shakllanadi;
  
• 
  ishlab chiqarish va tadbirkorlik faoliyati bilan bog῾liq, bozor konyunkturasini bilish hamda ishlab chiqarishning rivojlanishini, doimiy ravishda o‘zgarib turuvchi bozor konyunkturasiga moslashtirish qobiliyatiga bog῾liq bo‘ladi. Foyda miqdori korxonaning mahsulot ishlab chiqarish bo‘yicha yo‘nalishini to‘g῾ri tanlash, mahsulotlarni sotish va xizmat ko‘rsatish uchun raqobatbardosh sharoitlarni yaratish, ishlab chiqarish hajmi, ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish bilan bog῾liq;
  
• 
  korxonaning innovatsion faoliyatidan kelib chiqib, texnologiyalarni takomillatirish, ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarni yangilash, raqobatbardoshliligini ta`minlash, sotish hajmi va foyda miqdorini oshirishni anglatadi.
  

Foydani oshirishning asosiy yo‘llari

• 
  ishlab chiqarilayotgan mahsulot miqdorini, sifatini oshirish;
  
• 
  ortiqcha asbob-uskunalar va boshqa mulkni sotib yuborish yoki ijaraga berish;
  
• 
  moddiy resurslar, ishlab chiqarish quvvatlari va maydonlari, ish kuchi va ish vaqtidan unumliroq foydalanish hisobiga mahsulot tannarxini pasaytirish;
  
• 
  ishlab chiqarishni diversifikatsiya qilish;
  
• 
  mahsulot bozorini kengaytirish va h.k.
  

Xo‘jalik faoliyati samaradorligining umumlashtiruvchi mezon ko‘rsatkichi rentabellikdir
Foyda olish aktsiyadorlik jamiyatining asosiy maqsadi hisoblanadi, shuning uchun korxona rahbariyati aktsiyadorlarga olingan foyda miqdori va undan foydalanish yo‘nalishlari to‘g῾risida hisobot beradi.
Energetika va elektrlashtirish aktsiyadorlik jamiyatlarida zaxira jamiyati ustavda nazarda tutilgan miqdorda, lekin ustav kapitalining kamida 15 foizi miqdorida shakllantirilishi shart. Ushbu fond korxonaning ustavida nazarda tutilgan miqdorga etgunga qadar yillik majburiy ajratmalar hisobiga shakllantiriladi. Yillik chegirmalar miqdori AJ ustavida belgilanadi, ammo sof foydaning 5 foizidan kam bo‘lmasligi kerak. Zaxira fondi zararlarni qoplash, shuningdek boshqa mablag῾lar bo‘lmagan taqdirda obligatsiyalarni qaytarish va Korxonaning aktsiyalarini sotib olish uchun mo‘ljallangan. Zaxira fondining mablag῾lari boshqa maqsadlar uchun foydalanilishi mumkin emas.
Aktsiyalar bo‘yicha dividendlar sof foydadan to‘lanadi, bir qator obyektiv yoki subyektiv sabablarga ko‘ra yuzaga keladigan qo‘shimcha xarajatlar moliyalashtiriladi:

• 
  haqiqiy xarajatlarning ekologik to‘lovlar, reklama, xizmat safari, kreditlar bo‘yicha foizlar, ishlab chiqarish maqsadlarida shaxsiy transport vositalaridan foydalanish, suv solig῾i, mehmondo‘stlik xarajatlari me῾yoridan oshib ketishi;
  
• 
  ishchilarga jamoat transportida, shahar elektrchilarida, idoraviy avtoulovlarda va avtobuslarda ish joyiga borganlik uchun to‘lanadigan to‘lovlar bo‘yicha imtiyozlar berish bilan bog῾liq xarajatlar;
  
• 
  bir martalik imtiyozlar va bir martalik nafaqalarni to‘lash bilan bog῾liq xarajatlar;
  
• 
  bepul ovqatlanish yoki ovqat bilan ta῾minlash xarajatlari;
  
• 
  imtiyozli narxlar (qonun hujjatlarida nazarda tutilgan va xarajatlarga bog῾liq bo‘lgan ayrim toifadagi ishchilar uchun mahsus ovqatlanish bundan mustasno);
  
• 
  moliyaviy yordam;
  
• 
  belgilangan ta῾tildan tashqari qo‘shimcha ta῾tilni to‘lash xarajatlari.
  

Foyda puli xodimlarga mukofotlar to‘lash va korxonani rivojlantirish va asosiy vositalarni texnik qayta jihozlash uchun investitsiya sifatida ishlatiladi.