8-mavzu: Fransiya sotsiolingvistikasi Reja

8.3. Minoritar tillar
Fransiyada fransuz tilining hududiy variantlariga an’anaviy tarzda dialektlar sifatida qaralgan. Biroq dialektlarning yo‘qolishi munosabati bilan bu variantlilik hududiy turlar (français régionaux) tizimi sifatida tasavvur qilina boshlandi^[9]. Biroq “hududiy fransuz tili” termini nafaqat Fransiyadagi fransuz tilining turlariga, balki Fransiya bilan chegaradosh bo‘lgan davlatlarning fransuzcha nutqiga nisbatan ham qo‘llanilgan. Mazkur termin sekin-asta Yevropadan tashqarida, jumladan, Amerikada, hatto, Afrikadagi fransuz tilining variantlariga ham tatbiq qilina boshlandi. “Hududiy fransuz tili” terminining juda keng talqin qilinishi, uning qo‘llanilishida ham qator qiyinchiliklarni keltirib chiqardi. Shunga ko‘ra, “minoritar tillar” termini iste’molga kiritildi.
1998-yilning iyul va 1999-yilning aprel oylarida fransuz hukumatiga mamlakatdagi lisoniy vaziyat haqida ikkita ma’ruza taqdim etildi. Birinchi ma’ruza “Hududiy tillar va madaniyatlar” mavzusida bo‘lib, Kamper hokimi Bernar Puanyan tomonidan tayyorlangan edi. Unda hududiy tillarda so‘zlashuvchilarning soni qayd qilinmagan bo‘lsa-da, Fransiyaning barcha Yevropa qismidagi hududiy tillarning ro‘yxati berilgan edi. Ma’ruzada ushbu tillarning ta’lim va ommaviy axborot vositalaridagi roli alohida ta’kidlangan. Ikkinchi ma’ruza Fransuz tili davlat instituti direktori Bernar Cherkvilini tomonidan tayyorlanib, unda hududiy yoki minoritar tillar haqida Yevropa Xartiyasi (rasmiy hujjati) tasdiqlangan taqdirda rasmiy, deb tan olinishi mumkin bo‘lgan 75 ta til qayd qilindi.
Xartiya matnida hududiy va minoritar tillar orasiga chegara qo‘yilmagan. Uning birinchi bandida “hududiy yoki minoritar tillar” terminiga izoh berilgan: 1) “hududiy yoki minoritar tillar” termini: a) mamlakatning mazkur hududida yashovchi va mamlakatning boshqa aholisiga nisbatan ozchilikni tashkil qiladigan guruhlar tomonidan an’anaviy qo‘llaniladigan tillarni; b) bu mamlakatning rasmiy tilidan farq qiladigan tillarni (ular shu davlatning hech bir dialektini, hech bir muhojirlar tilini o‘z ichiga olmaydi) ifodalaydi^[10].
B. Cherkvilini o‘zining ma’ruzasida Xartiya nizomiga asoslangan holda, Fransiyaning minoritar tillari ro‘yxatini qaysi mezonlar asosida tuzganligini izohlaydi. B. Cherkvilini oyl tillarini fransuz tilidan va boshqa tillardan uzoqligiga ko‘ra fransuz tilini dialekti deb emas, balki hududiy tillar qatoriga kiritadi. Shunday qilib, B.Cherkvilinining fikricha, katalan, korsikan, oksitan, franko-provansal, oyl tillari, breton, flamand, elzas, mozel-fransiy va bask tillarini Fransiyaning hududiy tillari deyish mumkin.
Fransiyaning Afrikadagi sobiq mustamlakalaridagi arab hamda berber dialektlarida so‘zlashuvchi ko‘pchilik aholisi hozirgi paytda Fransiyada yashaydi va uning fuqarosi hisoblanadi. B. Cherkviliniga ko‘ra, bunday holat Xartiyaning nizomiga mos keladi, shuning uchun arab va berber dialektlari uning ro‘yxatiga kiritilgan. Shuningdek, B. Cherkvilinining ma’ruzasida 1915-yilning aprelidagi ommaviy qatag‘ondan keyin Fransiyaga ko‘chib kelgan armanlarning tili ham qayd qilingan.
Fransiyadagi fransuz tili boshqarmasi B. Cherkvilinining ma’ruzasida qayd qilingan tillar bilan birga, ivrit-ispan va fransuz imo-ishoralari tili ham kirgan minoritar tillar ro‘yxatini tuzdi. Shunday qilib, Fransiyaning minoritar tillarini ikki kategoriyaga ajratish mumkin: hududiy tillar va nohududiy tillar (mamlakatda yerlashib olgan muhojirlarning tili). 
Xullas, Fransiyada juda ko‘p hududiy tillar mavjud bo‘lib, ularni kelib chiqishiga ko‘ra quyidagicha tasniflash mumkin: Roman tillariga katalan, korsikan, oksitan, franko-provansal va oyl tillari; kelt tillariga Bretanning g‘arbidagi breton tili kiradi. German tillari orasida flamand, elzas va mozel-fransiy tillari tarqalgan. Alohida mavjud bo‘lgan bask tili ham Fransiyaning minoritar tillaridan biri sanaladi. B.Cherkvilini Fransiyaning boshqa tillarini dialektlar yoki ihotalangan tillar, deb izohlagan. 
V.G. Gak fransuz dialektlarini quyidagicha tasniflagan: fransiy (tarixan fransuz tiliga asoslangan Il-de-Frans dialekti), shimoliy (normand, pikard, vallon), g‘arbiy (anjuy, gallo va h.k.), janubi-g‘arbiy (puatev va h.k.), markaziy, janubi-sharqiy (burgund, fransh-kontiy), sharqiy (lotaring, shampan), fransuz va oksitan tillari orasidagi frank-provansal tili (LES 1990: 563).
Shunday qilib, sotsiolingvistika nuqtayi nazaridan qaralganda, Fransiya tub aholisining minoritar tillari til maqomiga egadir.