8-mavzu: Ilmiy nutq uslubi va uning xususiyatlari Reja

8-mavzu: Ilmiy nutq uslubi va uning xususiyatlari
Reja:
1. Adabiy nutq va uning uslublari
2. Ilmiy uslub va uning xususiyatlari
3. Ilmiy uslubning boshqa uslublar bilan bog’liqligi
Ilmiy uslub va sohaviy terminlar.
Ilmiy uslub ilmiy asarlar uslubidir. Til birliklarining fan sohasida, ilmiy bayon jarayonida ishlatilishi mazkur uslubning shakllanishiga asos bo‘ladi. Ilmiy tafakkur fikrlashning o‘ziga xos usuli ekanligi, obyektiv borliqni idrok etishda faqatgina dalil va faktlarga tayanish, fikriy izchilik kabi ekstralingvistik omillar ham nutqning ushbu turining shakllanishida, binobarin, nutqiy me’yorning o‘ziga xos turining yuzaga kelishida muhim omil sanaladi.Yuqorida bu kabi xususi yat larning mushtarakligi bilan rasmiy uslubga yaqinligi aytib o‘tilgan edi.Ilmiy uslubning janr xususiyatlari ham keng. Monografiya, risola, darslik, o‘quv qo‘llanmasi, o‘quv-metodik qo‘llan ma, dastur, ma’ruza matnlari, taqriz va referat singarilar uning ana shu janr ko‘rinishlari hisobla nadi. Garchi ularning har birining bayon usuli va uslubi ma’lum darajada bir-birlaridan farq qilsa-da, til birliklaridan foydalanish me’yoriga ko‘ra umumiylikni tashkil etadi.
Ilmiy uslubga xos xususiyatlar quyidagilardan iborat:
1. Aniqlik. Har qanday ilmiy bayon, xulosa, shubhasiz, aniqlikni talab qiladi. Shuning uchun bu uslubda so‘zlarni aniq, asosan bir ma’noda qo‘llash, sinonimik qatordagi variantlardan masa laning mohiyatini birmuncha aniq ifoda etadigan variantini tanlash, hech bo‘lmaganda, neytral variantini qo‘llash taqozo etiladi. Terminlarni qo‘llash bu uslubning asosiy xususiyati sanaladi: Ximiyaviy tarkibiga ko‘ra gerbidsidlar anorganik va organik gerbidsidlarga bo‘linadi. Anorga nik gerbidsidlar: ammoniy sulfat, kalsiy sianamid, sulfat kislota va boshqalar.Organik gerbid sidlar: traktor kerosini, mochevina hosilalari, xlorfenoksisirka kislota va boshqalar. Hozirgi vaqtda ko‘proq organik birikmali va ba’zan anorganik birikmali gerbisidlar qo‘llaniladi.
2. Obyektivlik. Ilmiy adabiyotlarda bu uslub doirasida til materiali fikrning haqqoniyligi, obyektivligiga xizmat qilishi lozimligi uqtiriladi¹[2]. «Mantiq» darsligidan bir misol keltiramiz: «Epimenid «Men yolg‘on gapiraman» deb aytdi. Bu paradoksni mutlaqo hal etib bo‘lmaydi. Aytaylik, Epimenid rost gapirdi, bu holda uning haqiqatda yolg‘on gapirgani aniq bo‘ladi. Aytaylik, u yolg‘on gapirdi. Bu holda uning haqiqatda ham rost gapirgani ma’lum bo‘ladi».
Ma’lum bo‘ladiki, haqqoniylik, obyektivlik nihoyatda murakkab jarayon bo‘lib, uning reallashuvida faqatgina til birliklariga tayanib ish ko‘rish qiyin. Uni vaziyat, suhbatdoshlarning bir-birlarini bilishi va tushunishi kabi ekstralingvistik omillar ham belgilashi mumkin.