8-mavzu. Pedagogik amaliyotda mantiqiy fikrlashning ahamiyati

Ayniyat qonuni
Ayniyat qonuni mantiqiy tafakkurning eng muhim hislatlaridan bo‘lgan har bir fikr, muhokama aniq, ravshan bo‘lishini o‘zida ifodalaydi. Shuning uchun ham fikrlar hamma vaqt to‘g‘ri bo‘lishi, barcha kishilarga tushunarli darajada ifoda etilishi zarur. Chunki, muayyan buyumlar haqidagi fikrlar ayni shu muayyan fikrlar to‘g‘risida bo‘lishlari, boshqa buyumlar haqidagi fikrlar ham o‘zga fikrlar kabi qabul qilinishi tafakkurga qo‘yiladigan talablardan biridir. Ayniyat qonuni ana shu mezoniylikni ta’minlaydi.
Demak, ayniyat qonuni muayyan buyum to‘g‘risida ifodalangan fikr muhokama davomida o‘zgarmasdan, ayni shu buyum to‘g‘risida bo‘lishi lozimligini talab qiladigan qonundir.
Ma’lumki, tevarak atrofimizdagi tabiat, jamiyatda mavjud bo‘lgan predmet, hodisalarning hammasi o‘zgarishda, rivojlanishda, yangilanishdagi har bir predmet, hodisa voqea sifatida boshqalardan farq qilib, o‘z konkret mazmuni, tuzilishi va shaklga (rangi, hajmi, qat’iyat ovozi va boshqalarga) ega bo‘ladi. Shu xususiyati tufayli u boshqa predmet, hodisalar bilan munosabatga kirish imkoniga ega bo‘ladi.
Har bir predmet, hodisalar ma’lum davr ichida shunday o‘z aniqligiga ega bo‘lgani uchun ham inson daraxtdan suvni, suvni planetadan, planetani yulduzdan farq qiladi. Shu aniqlik o‘z navbatida aynan uzumni anor bilan, paxtani g‘alla bilan, Ahmadni Abdulla bilan aralashtirib yubormaslik imkonini beradi. Har bir terak, ma’lum davr ichida o‘sib, so‘ng chirib, yo‘qolib, tuproqqa aylanib ketadi. Lekin shu qisqa davr ichida u o‘zining ma’lum konkret mazmuni va xususiyatini saqlab terak bo‘lib qoldi.
Binobarin, ayniyat qonunining talabi - fikrlari bir vaqtning o‘zida bir xil belgilarga ko‘ra bir - biriga teng bo‘lishi zarur.
Tabiat va jamiyatdagi narsalar to‘xtovsiz rivojlanib tursada, u ma’lum davr ichida o‘z sifat muayyanligini, doimiyligini saqlab qolganidek, bizning narsa va hodisalar to‘g‘risidagi fikrlarimiz, bilimlarimiz ham to‘xtovsiz boyib boraveradi. Lekin, ular bir - birlari bilan aralashib qo‘shilib ketmasdan o‘z muayyan mazmunini saqlab qoladi.
Ayniyat qonuniga binoan ma’lum muhokama, bahs, munozarada har bir fikr aynan bir ma’noda ishlatilmog‘i lozim. Bu qonunga ko‘ra, har bir narsaning sifati ma’lum vaqtlardagina ma’noga ega bo‘ladi. O‘zga vaqtlarda esa, ana shunday fikrni saqlab qolishi buyumning muayyanligini to‘la izohlab bermasligi mumkin.
Masalan, ba’zi qabul qilinadigan qonunlar vaqt o‘tishi bilan eskirib, o‘z o‘rnini yangi davr talablariga muvofiq qoladigan qonunlarga bo‘shatib beradi. Masalan, sobiq SSSR mavjud bo‘lgan davrlarda mazkur davlat qurilmasi tomonidan qabul etilgan qonunlar uning barcha hududlarida ustuvor edi. SSSR tugatilgach, uning qonunlari ham o‘z kuchini yo‘qotdi. Mustaqil O‘zbekistonda hozirgi davrda mustaqil davlatning o‘z huquqiy qonunlari mavjud.
Ayniyat qonuni qayd etadigan fikrlar boshqa sohalarning (jamiyat, tabiat) ham qonunlariga dahldor, hatto I.Nyutonning mashhur butun olamning tortilishi qonuni ham o‘zgarmas qonun bo‘lolmaydi. Birinchidan, mazkur qonun Quyosh tizimi doirasidagina muayyan ma’noga ega. Ana shu tizim tashqarisida K.Nyutonning emas, balki A.Eynshteynning shu nomdagi qonuni harakat qiladi. Ikkinchidan, Quyosh tizimining 15 milliard yil avvalo paydo bo‘lganini inobatga olsak, I.Nyutonning mazkur qonuni tarixiy o‘zgaruvchan qonun ekanligini e’tirof etgan bo‘lamiz.
Bu o‘rinda ikki nuqtaga e’tiborni tortish lozim. Birinchidan, bizning olam va uning qonunlari to‘g‘risidagi tasavvurlarimiz ham kengayib boradi. Natijada har bir kuzatishga qonuniyat ham nisbatlashadi, ya’ni uning harakat doirasi ma’lum chegaralardagina bo‘lishi mumkin. Ikkinchidan, moddiy olam o‘zgarishi tufayli qonunlarning ta’sir doirasi ham rivojlanib boradi.
Ayniyat qonunining harfiy ifodasi.
a---a, A-----A yoki mulohaza mantiqda
aa, A kabi bo‘ladi.
Mazkur ifoda buyumlarning bir belgisiga ko‘ra aytiladigan fikr bir-biriga buyum va uning to‘g‘risidagi fikr teng bo‘lishi lozimligini bildiradi.
Ma’lumki, har bir tilda turli ma’noda ishlatiladigan bir xil so‘zlar,yoki bir xil ma’noli turli so‘zlar bilan ifodalash hollari ko‘p uchraydi. Masalan, «uch» so‘zi raqamni («3») ham , predmetning uchinchi (boshlanishi, ya’ni qalamning uchi) ifodalaydi. Suhbatda yoki muhokamada «uch» so‘zini ham raqam ma’nosida, ham ikkinchi ma’noda ishlatish chalkashliklarga olib kelishi muqarrardir. Yoki «yoz» so‘zini olib ko‘raylik. U uch xil ma’noda ishlatilishi mumkin. 1) Yilning ma’lum fasli - yoz fasli; 2) xat yozish, kitob yozish, 3) qanot yozmoq, barg yozmoq.
Grammatikada turli tushunchalarni ifodalovchi bunday bir xil so‘zlar omonimlar deb aytiladi. Bunday omonim so‘zlarni muhokamada ishlatish ba’zan kulgili hollarga olib keladi.
Masalan: Mol - uy hayvoni
Magazinga mol keldi.
Magazinga uy hayvoni keldi.
Bu muhokamada kulgili, be’mani xulosada «mol» so‘zi ikki xil ma’noda ishlatilmoqda, birinchi asosda «mol» uy hayvoni tushunchasini, ikkinchi asosda «mol» savdo - sotiq narsalari mato tushunchasini ifodalaydi. Shuning uchun ham xulosa har tomonlama noto‘g‘ri bo‘lib qolgan. Turli tushunchalarni bunday aynan qilib qo‘yish, ya’ni mazkur muhokama jarayonida bir tushuncha o‘rniga ikkinchi tushunchani almashtirib yuborish ayniyat qonunining buzilishiga olib keldi va uni «Tushunchani o‘zgartirib qo‘yish» deyiladi. Muhokama jarayonida tushunchani o‘zgartirib qo‘yish bu muhokama ob’ektini o‘zgartirib yuborishdir. Ya’ni, bir predmet ustida fikr yurita boshlab, ikkinchi tomon boshqa predmet haqidagi fikrga o‘tib ketishdir. Muhokama predmetini o‘zgartirib yuborish, ya’ni «tushunchani o‘zgartirib qo‘yish» ixtiyorsiz, ya’ni ongsiz ravishda yoki ataylab ma’lum maqsad uchun ongli ravishda amalga oshirilishi mumkin.
Suhbat jarayonida ayniyat qonuni talablarni bilmasdan turib buzish, tushunchalarning ma’nolarini bilmay turib o‘zgartirib yuborish hollari bu fikrlayotgan odamning fikrlash madaniyati, ma’lumoti past ekanligi yoki ruhiy jihatdan sog‘lom emasligi, yoki xotirasining bo‘shligi natijasidir. Ko‘p hollarda suhbat muhokama jarayonida bilib turib tushunchalar ataylab o‘zgartirib yuboriladi. Bunda suhbatdoshni, opponentni, raqibni aldash, talvasaga solish, nima qilib bo‘lsada, uni yengish va yengib chiqish maqsadida noto‘g‘ri usullardan foydalaniladi. Bu shubhasiz, haqiqatni ataylab g‘araz maqsadlarda buzish, mantiq qonuni talablarini o‘z shaxsiy manfaatlari yo‘lida qurbon qilishdir. Qadimgi yunon falsafasida suhbatdoshni mag‘lub qilish maqsadida qasddan tushunchalarni almashtirib yuborish yo‘li bilan fikr yurituvchilar sofistlar nomi bilan ma’lum bo‘lgan. Ular ko‘rinishdan to‘g‘ri bo‘lib seziluvchi, lekin aslida noto‘g‘ri, mantiqqa, qonun-qoidalariga zid muhokamalar yuritishga usta bo‘lganlar. «Sofizm» so‘zi ana shundan kelib chiqqan bo‘lib, uning ma’nosi, jo‘rttaga mantiqiy xato qilish demakdir. Sofistlar fikr yurittanlarida ma’nosi turlicha bo‘lgan tushunchalarni ishlatishlari go‘yo bir qoida bo‘lib qolgan edi. Misol uchun «shox» degan tushunchani olib ko‘raylik.
Sen narsangni yo‘qotmagan bo‘lsang, o‘zingda bo‘ladi. Sen shohingni yo‘qotmagansan.
Demak sening shoxing bor.
Bu yerda xulosa tamoman xato, ikkinchi asos bunday xatoning sababchisidir. Bu sofizmning mazmunida «yo‘qotmagan» so‘zini ikki ma’noda qo‘llash yotadi. Birinchi asosda haqiqatdan ham insonda mavjud bo‘lgan va yo‘qotilmagan buyumlar ustida gap borsa, ikkinchi asosda bo‘lmaydigan, insonga hech qachon xos bo‘lmagan buyumlar (shox) haqida gap boradi. Shuning uchun ham xulosa tomoman noto‘g‘ridir.
Aniqlik, muayyanlik, mantiqiy tafakkurning eng muhim xislati bu insonlardagi fikrlash madaniyatining muhim belgisidir.
Atoqli olim fozillar, ilm-fanda ilmiy suhbat, muhokamalarda, fikrlash madaniyati yuqori darajada bo‘lishi zarurligiga, fikrlarning har doim aniq bo‘lishiga katta e’tibor beradilar. Shu bilan bir qatorda ular o‘z raqiblarini mantiqiy qoidalarga rioya qilishga chaqiradilar va tafakkurning talablarini bajarishni ulardan talab qiladilar.
Ayrim hollarda «Tushunchani o‘zgartirib yuborish» usulidan kulgili hollarni yuzaga keltirish yoki suhbatni qizitish uchun adabiyotda qo‘llaniladagan «so‘z o‘yini»ni ishlatishdan ham foydalaniladi. Masalan, o‘zbek og‘zaki adabiyotida keng tarqalgan askiya san’atining muhim usullaridan biri, bu bir xil yoki o‘xshash so‘zlardan foydalanilgan holda suhbatga turlicha, qo‘shimcha ma’no berish va askiyadan musobaqachi suhbatdoshini o‘zining fikrlash mahorati bilan mot qilish, lol qoldirish, shu bilan tinglovchilarni kuldirishdir.
Demak, hayotda, amaliyotda tushunchaning turli ma’nolarda qo‘llanilishini yaxshi, foydali maqsadlar uchun keng foydalanish mumkinligini yuqoridagi misolda ko‘ramiz. Lekin bu ayniyat qonunining talablarini buzish emas, balki ularga to‘liq rioya qilgan holda amalga oshirilgan.
Ayniyat qonunining talablari, shartlari shundan iboratki, bir muhokama, mulohaza jarayonida, ma’lum bir vaqt davomida va ma’lum munosabat, boglanishda tushuncha, tezis, fikr boshlang‘ich ma’nosini saqlab qoluvchi, aynan bo‘lmog‘i zarur. Albatta, turli vaqtda turli munosabat va bog‘lanishda fikr o‘z ma’nosini o‘zgartirish, boshqacha ma’noda qo‘llanmog‘i mumkin. Bu ayniyat qonuni tomonidan man etilmaydi. Demak, ayniyat qonuni fikrning ma’no birligi, aynanligi, vaqt aynanligi va munosabat aynanligini talab etadi.
Agar bu shart-sharoit bo‘lmasa, ayniyat qonuni o‘z ta’sirini yo‘qotadi.
Ayniyat qonuni hech qachon tafakkurning rivojlanishi, tushunchalar va bilimimizning o‘zgarib, boyib borishini inkor etmaydi. Aksincha, har qanday fan, shuningdek, mantiq fani ham inson bilimining turli ilmlarning mazmuni amaliy, ishlab chiqarishning rivojlanishi asosida boyib borishini nazarda tutadi.
Ayniyat qonuni talablari - aynanlik, muayyanlik prinsipi cheksiz mazmunini kengaytirib yuborish, uni real predmet, hodisalarga ko‘chirish, mutlaqo noto‘g‘ri, g‘ayriilmiy xulosalarga olib keladi.
Ayniyat qonunining talablari har bir tafakkur shaklining o‘ziga xos bo‘lgan konkret qoidalariga, konkret holda o‘z ifodasini topadi.