8-Tema: Qaraqalpaq tili grammatikası Joba

Dara, jámlewshi hám zatlıq atlıqlar. Birdey zatlardıń biriniń ataması sıpatında qollanılatuǵın atlıqlar dara atlıqlar dep ataladı. Mısalı, men oqıǵan kitap, Ulbosın jumısqa kirdi.
Jámlewshi atlıqlar birdey zatlardıń toparın, jıynaǵın bildirip, uluwmalastırıp kórsetedi. Mısalı, qálemler, haywanat, jawın-shashın, qurt-qumırsqa hám t.b.
Zatlıq atlıqlar sanaq sanlıqlar menen dizbeklespeydi, yaǵnıy olardı sanawǵa bolmaydı. Mısalı, suw, un, ılay, qum hám t.b.
Atlıqtıń sepleniwi. Sóz dizbegi yamasa gáp quramında atlıqtıń basqa sózler menen qarım-qatnasın, olar menen baylanısın bildiretuǵın morfologiyalıq kategoriya seplik kategoriyası dep ataladı (awıldan keldim, jıynalısqa qatnastım, joldaslarımdı kórdim). Atlıqtıń usınday qatnaslardı bildiretuǵın formaları seplik dep ataladı. Házirgi qaraqalpaq tilinde altı seplik bar.

Ataw Iyelik Barıs Tabıs Shıǵıs Orın

kim? ne? kimler? neler? kimniń? neniń? kimlerdiń? nelerdiń? kimge? nege? kimlerge? nelerge? kimdi? neni? kimlerdi? nelerdi? kimnen? neden? kimlerden? nelerden? kimde? nede? kimlerde? nelerde?

Atlıqtıń sepleniwi

Juwan sepleniw		Jińishke sepleniw
Ataw	Bala		Kóshe
İyelik	Bala-nıń		Kóshe-niń
Barıs	Bala-ǵa		Kóshe-ge
Tabıs	Bala-nı		Kóshe-ni
Shıǵıs	Bala-dan		Kóshe-den
Orın	Bala-da		Kóshe-de

Kelbetlik - zattıń hár qıylı belgisin bildirip sóz ózgertiwshi affiksler menen ózgermeytuǵın sóz shaqabı. Kelbetliktiń basqa sóz shaqaplarınan ayırıp turatuǵın ózine tán belgisi onıń kúsheytiwshi formalarına iye ekenliginde. Mısalı, úp-úlken, kip-kishkene, jep-jeńil hám t.b.
Kelbetliktiń leksika-garammatikalıq túrleri. Kelbetlikler óziniń mánisi hám grammatikalıq ózgesheliklerine qaray tiykarǵı eki toparǵa bólinedı sapalıq hám qatnaslıq kelbetlik.
Kelbetliktiń mánileri. Adamlarǵa, haywanlarǵa hám zatlarǵa tiyisli bolǵan belgilerdi kórsetedı.
1) Túr-tústi bildiretuǵın kelbetlikler. Kók, qońır, qara, jasıl, sarı, shubar, ala.
2) Sırtqı kórinis, kólem, salmaqqa baylanıslı belgiler. Kelte, mayda, jeńil, arıq.
3) Dámdi, mazanı bildiriwshi sózler. Ashshı, dushshı, mazalı, dámli hám t.b.
4) Tazalıq, pataslıqtı bildiretuǵın sózler. Taza, kir, h.t.b. belgilerdi bildiredi.
Sanlıq-belgili bir muǵdardı yamasa zattıń, qubılıstıń sanın, shamasın, qatarlıq tártibin bildiriwshi sóz shaqabı. Qaraqalpaq tilinde sanlıq mánisinde qollanılatuǵın sózlerdiń sanı sheklengen, olar tiykarǵı jigirma túbir sózden ibarat: bir, eki, úsh, tórt, bes, altı, jeti, segiz, toǵız (birlikler), on, jigirma, otız, qırıq, eliw, alpıs, jetpis, seksen, toqsan (onlıqlar), júz, mıń.