8-Tema: Qaraqalpaq tili grammatikası Joba

5. Jámlew almasıqları. Qanday da bir zatlardı, olardıń belgilerin yamasa qubılıslardı belgisiz muǵdarda uluwmalastırıp, jıynaqlap, toplap kórsetetuǵın almasıqlar jámlew almasıqları dep ataladı. Jámlew almasıqlarına Qaraqalpaq tilindegi bar, barlıq, bári, bárshe, pútkil, duyım sózleri, arab tilinen kirgen tamamı, jámi, gúlli, gúllán, áhli sózleri hám tájik-parsı tillerinen kirgen hámme sózi kiredi.
6. Belgilew almasıqları. Qanday da betti, zattı yamasa onıń belgisin basqalarınan ajıratıp, belgilep kórsetedi. Almasıqtıń bul túrine qaraqalpaq tilinde hár sózi kiredı hár kim, hár qanday, hár qaysısı, hár nárse, hár bir, qay-qaysısı hám t.b.
7. Belgisizlik almasıqları. Qanday da bir bettiń, zatlardıń, qubılıstıń yamasa olardıń belgilerin sóylewshi menen tıńlawshıǵa ele belgisiz ekenligin kórsetedi. Belgisizlik almasıqları jasalıwı hám quramı jaǵınan hár qıylı bolıp keledi. Belgisizlik almasıqlarına tómendegi sózler kiredı bir, birew, birew-mirew, bir qatar, bir qansha, álle kim, álle qanday, geypara, gey birew, bazı birew, neshshe bir, pálenshe, tólenshe.
8. Bolımsızlıq almasıqları. Qanday da bettiń, zattıń, onıń belgisiniń yamasa qubılıstıń aytılajaq pikirge, is-háreketke qatnasınıń joq ekenligin kórsetedi. Bolımsızlıq almasıǵına tómendegi sózler kiredı hesh (parsı sózi), dım, hasla, hesh kim, hesh qanday, hesh nárse, birde bir hám t.b.
Feyil-Adam yamasa basqa zatlardıń, tábiyat qubılıslarınıń halatların bildiretuǵın sóz shaqabı. Feyil basqa sóz shaqaplarınan mánilik jaqtan háreketti, forması boyınsha dáreje, túr, meyil, máhál, bet san kategoriyalarına, bolımlı hám bolımsızlıq formalarına iye bolıwı menen ajıralıp turadı.
Feyildiń máhál kategoriyası Feyil arqalı ańlatılatuǵın is-háreket yamasa halat belgili bir waqıtta hám belgili bir keńislikte iske asırıladı. Ótken máhál formasındaǵı feyiller is-hárekettiń sóylew waqtına shekem bolıp ótkenligin yamasa ótpegenligin hár túrli belgiler menen sıpatlap kórsetedi. Mısalı, Jaydıń ishine taza kórpesheler tóselgen. Házirgi máhál feyilleri sóylew waqtında bolıp atırǵan is-háreketti bildiredi. Mısalı, Shıǵıs tárepten samal esip tur. Adamlar xabar esitpekte. Keler máhál feyilleri is-hárekettiń sóylew waqtınan keyin orınlanatuǵının bildiredi. Mısalı, kógeredi, bararman, barmaqshıman, kelejaq hám t.b.
Ráwish is-hárekettiń hám belginiń belgisin bildiretuǵın mánili sóz shaqabı. Ol feyil menen dizbeklesip kelip, is-hárekettiń hár qıylı belgisin bildiredi. Ráwish óz aldına jeke sóz shaqabı sıpatında ózine tán ózgesheliklerge iye. Ráwishke tek ráwish mánisin ańlatıp, sintaksislik jaqtan pısıqlawısh xızmetin atqarıp keletuǵın bir qansha túbir sózler kiredı bárha, mudam, jańa, házir, kóp, az, áste hám t.b.
Qaraqalpaq tilinde ráwish ańlatqan mánisi boyınsha tómendegi túrlerge bólinedi.
1. Waqıt ráwishi. İs-hárekettiń iske asıw waqtın bildiredi. Mısalı, keshe, búgin, bayaǵıda, erteń, geyde, mudamı, hár kúni, bir kúni hám t.b.
2. Orın ráwishi. İs-hárekettiń iske asıw ornın, baǵdarın bildiredi. Mısalı, tómen, solmanda, anajaqta, arman, berman, oyaqta, buyaqta hám t.b.
3. Sın ráwishi. İs-hárekettiń qalay, qáytip, qalayınsha isleniw usılın, sının hám onıń hár qıylı hal jaǵdayların bildiredi. Mısalı, tosattan, birge, usılayınsha, solay.
4. Muǵdar-dáreje ráwishi. İs-hárekettiń, zattıń hám ráwishtiń belgisiniń artıq yamasa kemlik dárejesin, muǵdarın, ólshemin bildiredi. Mısalı, kóp, mol, talay-talay, ádewir, hám t.b.
5. Maqset ráwishi. İs-hárekettiń iske asıw yamasa aspaw maqsetin bildiredi, isleniwge tiyisli bolǵan is-hárekettiń ne maqsette islenip yamasa islenbegenin kórsetedi. Mısalı, jortaǵa, qasaqana, ádeyi hám t.b.
6. Sebep ráwishi. İs-hárekettiń iske asıw sebebin yamasa onıń nátiyjesin bildiredi. Mısalı, biykarǵa, ilajsızdan, jaysha hám t.b.