8-Tema: Qaraqalpaq tili grammatikası Joba

Ráwishtiń dárejeleri. İs-hárekettiń belgisin basqa belgi menen salıstırıp, onıń artıq yamasa kem ekenligin kórsetedi. Ráwish jay dáreje, salıstırıw dáreje hám arttırıw dárejesine iye.
Jay dáreje. Bul dárejede is-háreket belgisi basqa belgilerge salıstırılmay, hesh qanday qosımtalarsız túbir sóz túrinde qollanıladı. Mısalı, házir, soń, keyin, erte, az, kóp, jıldam, tez hám t.b.
Salıstırıw dáreje. İs-hárekettiń belgisin basqa belgi menen salıstırıp kórsetedi. Salıstırıw dárejesi túbir hám dórendi ráwishlerge -raq//-rek, -ıraq//-irek qosımtalarınıń jalǵanıwı nátiyjesinde jasaladı. Mısalı, alısıraq, kóbirek, basqasharaq, keshirek hám t.b. Páseytiw mánisindegi salıstırıw dáreje ráwishleri -law//-lew qosımtalarınıń jalǵanıwı arqalı da jasaladı. Mısalı, keshlew, kóplew, azlaw hám t.b.
Arttırıw dárejesi. Qanday da bir is-hárekettiń sapa belgisiniń ekinshi bir is-hárekettiń sapa belgisinen artıqlıǵın kórsetedi. Mısalı, oǵada kóp, oǵırı kóp, ap-az, ep-erte, up-uzaq, ap-alıs, kóp ǵana, áste ǵana hám t.b.
Kómekshi sózler óziniń tiykarǵı mánisinen ayırılıp kómekshilik xızmetke ótken sóz shaqaplarınıń bir túri. Olardıń ózine tán leksikalıq belgileri bolmaydı. Kómekshi sózler grammatikalıq mánisine hám xızmetine qaray úsh túrge bólinedi. 1. Tirkewishler; 2. Dánekerler; 3. Janapaylar.
Tirkewishler. Kómekshi sózler qatarına kiretuǵın ózine tán ózgesheligi bar sóz shaqaplarınıń bir túri. Olar ózleri dizbeklesip kelgen sózler menen birge waqıtlıq, orınlıq, sebeplik, sınlıq, salıstırıwshılıq, qarsılıq mánilerin bildiredi: ushın, deyin, shekem, sayın, kibi, yańlı qarsı, soń,boylap, jaǵalap, qarap, qaramastan, qaraǵanda hám t.b.
Dánekerler. Sóz benen sózdiń, sóz toparlarınıń, sonday-aq gáptiń birgelikli aǵzaları menen qospa gáptiń quramındaǵı jay gáplerdiń araların baylanıstırıw ushın qollanılatuǵın sóz shaqaplarınıń bir túri bolıp tabıladı.
Gáptiń birgelikli aǵzaların, dizbekli qospa gáptiń sıńarların óz-ara baylanıstırıw ushın qollanıladı hám olardıń arasındaǵı mánilik baylanıstıń bir-biri menen teń ekenligin bildiredı hám, hám de, jáne, jáne de, taǵı, taǵı da, da, de, ta, te hám t.b. Mısalı: ol joldasları menen oylastı hám keńesti. Birgelikli aǵzalardı hám dizbekli qospa gáptiń quramındaǵı jay gáplerdi bir-birine qarama-qarsı mánilik qatnasta baylanıstırıw ushın qollanıladı: biraq, lekin, al, sonda da, sóytse de, degen menen hám t.b. Mısalı: Kún ıssı, biraq ortaǵa ot jaǵıldı. Gáptegi birgelikli aǵzalardı bir-birine awıspalı mánide baylanıstırıw ushın qollanıladı: yamasa, ya, ya bolmasa, meyli hám t.b. Mısalı: Menińshe ya Aydos, ya Begis, ya Mırjıq barıwı tiyis.
Hár túrli birgelkili aǵzalardı hám dizbekli qospa gáptiń sıńarların bir-birine gezekleslik mánide baylanıstırıw ushın qollanıladı: gá, gáhi, geyde, bazda, birese, bir hám t.b. Mısalı: Birese kúlkim keledi, birese ashıwlanaman.