9-Ma’ruza: Kuydirishning nazariy asoslari. Sement olish uchun xom ashyolar tarkibi. Reja

Xom ashyo. ‘ortlandsement olish uchun tarkibida kalsiy karbonat va alyumosilikati ku’ bulgan xom ashyo ishlatiladi. Bularga oxaktosh yoki bur va giltu’rok jinslari va tarkibida karbonat va alyumosilikati ku’ bulgan oxakli mergellar kiradi.
Uzbekistondagi sement zavodlarida xom ashyo sifatida asosan oxaktosh va giltu’rok ishlatiladi.
Klinkerning kimyoviy tarkibi, massa buyicha % xisobida kuyidagichadir:
SiO₂ – 20…24; Al₂O₃ – 4…7; Fe₂O₄ – 2…6; CaO – 62…68.
Ularni umumiy mikdori 95 – 97% bulishi kerak.
Ilgari aytilganida gidravlik boglovchi moddalar xam xavoda, xam suvda kotish xususiyatiga egadir. Bularga ‘ortlandsement va uning turlari, xamda gidravlik oxak kiradi. Bulardan tashkari shlaklar kullar, tabiiy tog jins va moddalari asosida olingan bir kancha gidravlik boglovchi moddalar xam kiradi.
Bu boglovchi moddalar tarkibida kalsiy silikat, kalsiy alyuminat va kalsiy ferritlarni borligi, ularga gidravlik xossalarini beradi.
‘ortlandsement ishlab chikarish.
‘ortlandsement ishlab chikarish texnologiyasi asosan xom ashyo tayyorlash, uni kuydirib ‘ishirish (klinker olish) va tuyib kukun shakliga keltirishdan iborat. ‘ortlandsement ishlab chikarishni ikki xil usuli mavjud – xul va kuruk. Xul usulda xom ashyolar maydalangandan sung, ularni tegirmonlarda suv bilan birga tuyiladi. Bunda tarkibida 35…45% suv bulgan okuvchan massa – shlam xosil buladi. Kuruk usulda xom ashyo kuritilib, sung tuyiladi.
‘ortlandsementni xul usul buyicha ishlab chikarayotganda asosiy texnologik o’eratsiyalarni kay tartibda bajarish sxemasi kuyidagicha buladi:
Kuruk usulda ‘ishirish uchun xul usulga karaganda yokilgan 30…40% kam sarflanadi. Sement ishlab chikarishda, ma’lumki sement narxini 28-30% yokilgan narxi tashkil kiladi. Bundash tashkari, kuruk usulda sement ishlab chikarishda kuvvati 6000…10000 t/sutkaga teng bulgan ‘echlar kurish imkoni bor.


Sement sanoati - qurilish ma-teriallari sanoatining eng yirik tarmogʻi. ‘ortlandsement, ‘utssolan ‘ortlandsementi, toshqol ‘ortland-sementi, shifer, asbotsement quvurlar, ganch, gil va boshqa mahsulotlar ishlab chiqaradi. Sement dastlab 1824-yilda Angliyaning janubidagi ‘ortlend shahri yaqinida ("‘ortlandsement" nomi shundan) ingliz ixtirochisi J.As’din tomonidan maʼlum nisbatlarda qoʻshilgan ohak va tu’roq aralashmasini kuydirib olingan. 19-asrning 30-yillaridan boshlab Buyuk Britaniya, AQSH, Rossiya, Germaniyada sement zavodlari qurila boshlandi. 19-asrning 70-yillariga kelib sement jahon qurilish texnikasi rivojlanishining asosiy yoʻnali-shini belgilab, yig'ma temirbetonning kashf etilishiga olib keldi. 20-asr davomida jahonning rivojlangan mam-lakatlarida Sement sanoati yuqori surʼatlarda oʻsdi va sement ishlab chiqarishning umumiy hajmi 1500 mln. tonnani tashkil etdi (1998). Oʻrta Osiyoda birinchi boʻlgan Xilkovo (hozirgi Bekobod) sement zavodi 1913-yildan qurila boshlagan. 1926-yilda korxona qayta ishga tushirildi. 1932-yilda Quvasoy sement zavodida turli markadagi sementlar ishlab chiqarila boshlandi. 50-yillardan bu korxonalar kengaytirilib, kombinatlarga aylantirildi, ularda sementdan tashqari shifer, ohak, asbotsement quvurlarni i.ch. yoʻlga qoʻyildi. Xalq xoʻjaligining sementga nisbatan ortib borayotgan ehtiyojini qondirish maqsadlarida 1962-yilda yillik quvvati 1,7 mln. t boʻlgan Ohangaron sement kombinati, 1976-yilda yillik loyiha quvvati 3,4 mln. t boʻlgan Navoiy sement kombinatining 1-navbati (yillik quvvati 1150 ming t) ishga tushirildi. 70-yillar oʻrtalariga kelib Sement sanoatida 3536 ming t turli markadagi sement ishlab chiqarildi.
90-yillar oʻrtalaridan tarmoq korxonalari aksiyadorlik jamiyatlariga aylantirildi, rekonstruksiya ishlari amalga oshirildi, chet el texnologiyalari bilan jihozlandi. "Ohangaron-sement" aksiyadorlik jamiyati huzurida "Ohangaron rangli sement" Oʻzbekiston—Britaniya qoʻshma korxonasi tashkil etildi (1995). "Qizilqumse-ment" aksiyadorlik jamiyati (sobiq Navoiy sement zavodi)da i.ch. quvvatla-rini toʻliq ishga solish tadbirlari amalga oshirildi. Oʻzbekistan Sement sanoatida gidrotexnika va yer osti inshootlari qurishda yuqori namlik va muzlash sharoitlarida ish-latiladigan, sement muddati va yaroqliligi hamda yuqori sifati betonni suv oʻtkazmaydigan, chidamli boʻlishiga koʻmaklashadi. Kislotaga chidamli M400 va M500 markali ‘ortlandsement, avtomobil yoʻllari va aero’ortlar qurilishida ishlatiladigan ‘ortlandsement, neft va gaz quduqlarini burgʻulashda ishlatiladigan tam’onaj sementi, shuningdek, ‘utssolan sementi, ohak va may-dalangan ohak, shifer, qurilish gan-chi, mineral ‘axta va boshqa ishlab chiqariladi. 2003-yilda Oʻzbekiston Sement sanoati korxonalarida 4062,5 ming t sement, 313,7 mln. dona shartli shifer taxtalari ishlab chiqarildi (2002-yilda tegishlicha 3926,7 ming t sement; 298,8 mln. dona shartli shifer taxtalari). Res’ublika Sement sanoati korxonalari mahsulotlari chet ellarga eks’ort qilinadi. Xorijiy mamlakatlardan AQSH, Germaniya, Italiya, Ya’oniya va Fransiya sement i.ch. boʻyicha jahonda yetakchi oʻrinlarni egallaydi.


Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati.


1. Maxmudova N.A., YUnusov J.YA. Uchebnoe ‘osobie. Te’lotexnika i te’lotexnicheskie oborudovanie. TASI. Tashkent 2005.
2. ‘eregudov V. V. «Te’lotexnika i te’lotexnicheskoe oborudovanie» M.:Stroyizdat, 1990.
3. Maxmudova N. A. Issiqlik texnikasi va issiqlik texnikasi uskunalari. O‘quv Qo‘llanma TAKI. Toshkent 2012.