9-mavzu- tuproqlarni tarqalish qonuniyatlari. Reja

12-MAVZU- O‘zbekistonning tog‘ tuproqlari.
Reja:

1. 
   O‘zbekistonning tog‘ tuproqlarining umumiy tuzulishi.
   
2. 
   O‘zbekistonning tog‘ tuproqlarining tarqalish qonuniyatlari.
   

Tog'li tuproqlar tarqalishi уа maydoni. Tog'li hududlar Уег sharida keng tarqalgan bo'lib, maydoni 30,65 mln. kv. km. yoki uning 21 foizini tashkil etadi(V.G.Rozanov, 1977) МDИ hududida tog'li tuproqlar 652,7 mln. ga. (29,6 foiz). Tog' tuproqlar maydonining ko'p bo'lishi, tog' tizmalarining mavjudligi bilan bog'liq. Bular jumlasiga Karpat, Qrim, Kavkaz tog'lari, shuningdek, Sharqiy va Janubiy Sibir, Uzoq Sharq va O'rta Osiyo tog' sistemalari kiradi. Tog' tuproqlarining shakllanishi va tarqalishi vertikal zonallik qonuniga bo'ysunadi. Vertikal zonallik deganda - joyning balandligi bo'ylab iqlim va o'simliklarning o'zgarishiga bog'liq holda turli tuproqlarning bir-biri bilan almashinib borishi tushuniladi. Tog'li o'lkalardagi tuproq zonalari tekisliklardagi kabi mintaqalar bo'ylab joylashadi, атто joyning balandligiga чагаЬ tuproqlaming birinketin o'zgarish tartibi anсЬа boshqacharoqdir. Shuning исЬип Ьат tuproqlarning vertikal zonalligi gorizontal zonallikning oddiy tarzda tarqalishi bo'lmasdan, balki o'ziga xos tuproqlarini tashkil etadi.
Tog'li nohiyalarda tuproqlar nihoyatda"murakkab tarqalgan va ba'zan vertikal zonalar tekisliklardagidek bo'lsa-da, ular Ьа'zзп teskari yo'nalishda "noto'g'ri" joylashadi. Ви hodisaga tuproq zonasining inveгsiyasi deyiladi. Ko'pincha Ыг tuproq zonasi boshqasiga qiyalik ekspozisiyalariga qarab yoki tog' vodiylari bo'ylab kirib boradi. Bir tuproq zonasining boshqasiga anа shunday aralashib ketishi tuproq zonasining migrasiyasi nomini olgan. Nihoyat qator tog'li viloyatlardagi normal zona qatorlaridan ayrim tuproq zonalarining mutlaqo tushib qolishi hodisasiga zona interferensiyasi deb ataladi. Tuproq paydo bo'lish tabiiy sharoitlari Tog'li viloyatlrning tuproq paydo bo'lish tabiiy sharoitlari nihoyatda xilma-xilligi bilan farq qiladi. 1 q 1 i m i tekislik hududlaridagidan o'zini yil davomida haroratning pastligi, yog'inlar miqdorining ko'pligi, Ьауо nisbiy namligining va quyosh radiasiyasining yuqori bo'lishi bilan farq qiladi. Aniqlanganki, Ьаг 100 m balandlikka ko'tarilgan sayin havoning o'rtacha harorati 0,5 С ga pasayib, yog'inlar miqdori (ma'lum balandlikkacha) ko'payadi. Yillik о'rtзсЬа yog'in miqdori 800-1200 dan 1500 тт va undan ko'p bo'ladi. Tog'li nohiyalaming qishi uzoq bo'lib, qor ko'p yog'adi, yozi qisqa.
R е I 'е f i. Tog' o'lkalarida relyef juda murakkab. Shu sababli tuproq qoplami Ьат nihoyatda turli-tuman. Ви yerdagi relyef nurash mahsulotlarining taqsimlanishi (tarqalishi) va tuproq hosil bo'lish 492 jarayonlariga juda katta ta'sir etadi. Joyning ekspozisiyasi, (quyoshga yoki soya tomondaligi) tuproqning suy Уа issiqlik rejimlariga ta'sir etadi. Nam Уа issiqlik rejimlaridagi farqlar o'simlik Уа tuproq qoplamiga ham ta'sir qiladi. Tog' tuproqlarining riyojlanishida absolyut Уа nisbiy balandlik hamda rel'ef elementlari benihoya ahamiyatga ega. Birgina rel'efning o'zi tuproq hosil bo'lishida tuproq taqdirini hal qiluychi omil bo'lib hisobIanadi. У.У. Dokuchayey: «Rel'ef - tog'li o'lkada tuproq taqdirini hal etuychi eng asosiy omildir» deb ta'kidlaydi. т u р r о q р а у d о q i I u у ch i о n а j i n s I а r. Turli tarkibIi Уа yoshdagi tog' jinslarining nurash mahsulotlari tuproqning опа jinslari hisobIanadi. Ayniqsa bo'r Уа uchlamchi dayr (ohaktoshlar, qumtoshlar, slaneslar kabi) cho'kindi jinslar Уа shuningdek, magmatik jinslarning nurash mahsulotlari keng tarqalgan.
Tog' oralig'i yodiylarida уа cho'kmalaridagi tub jinslar yuzasi to'rtlamchi dayrning turli qalinlik уа tarkibdagi skeletli yotqiziqlari bilan qoplangan. Tyanshan уа Pomir tog' tizmalari уа boshqa joylardagi onajinslar tarkibida suYda oson eruychi tuzlar bo'lganidan, odatda tuproqlar sho'rlangan.
О' s i m I i k I а r q о р I а m i. Atmosfera yog'inlari miqdori уа harorati rejimiga qarab o'simliklar qoplami ham o'zgaradi уа o'ziga xos mintaqa hosil qiladi. Turli balandlik уа ekspozisiyalarda biogidrotermik sharoitlarning o'zgarishi turlicha tuproqlarning shakllanishiga olib keladi. Murakkab tuzilishli, xilma-xil tog' tuproqlari orasida uning quyidagi asosiy tiplari (МDИ tuproqlarining umumiy maydoniga nisbatan foiz hisobida) ajratiladi: tog' tundra tuprog'i 7,6, tog' o'tloqi tuproqlari 0,7, tog' o'tloqi-dasht tuproqlari 0,5, tog' podzolllashgan уа muzloq-tayga tuproqlari 15,3, karbonatli tog' -muzloq-tayga tuproqlari 1,4, tog' -chimli-subtropik tuproqlari 0,4, tog'-sur-o'rmon tuproqlari 0,7, tog'-chim karbonatli tuproqlar 0,1, tog'-o'rmon-qo'ng'ir tuproqlari 0,9, tog'-sariq tuproqlar 0,1, tog' jigarrang tuproqlar 0,3, tog' qora tuproqlari 0,5, tog' kashtan tuproqlari 0,6, tog' bo'z tuproqlar 0,2, baland tog' cho'l tuproqlari 0,2, tub tog' jinslari chiqib turadigan maydonlar 0,1. Tog' tuproqlari asosan tog'larning yonbag'irlarida tarqalganligidan, tuproq paydo bo'lish jarayonlari ham o'ziga xos xususiyatlarga ega. Yonbag'irlardan yog'inlarning tez oqib ketishi sababIi tuproqlar yuqori kserofit (quruq) xususiyatga ega. Tog' tuproqlarining klassifikasiyasi, diagnostikasi уа asosiy xossalari. Tog' tuproqlarini klаssiШ:asiуаlаsh borasida ikki xil nuqtai пazзr mavjud bo'lib, uning birinchisiga ko'ra tog' tuproqlari tekisliklardagi o'ziga o'xshash tuproqlardan farq qiladigan mustaqil tip sifatida qaraladi. Ikkinchi 493 nuqtai nazarga asosan МОН ning tekisliklarida uchramaydigan va tog'lardagi o'ziga xos original tog' tuproqlarinigina mustaqil tipga ajratiladi. Bularga tog'-o'tloqi, qora tuproqlarga o'xshash tog'-o'tloqi va tog'-o'tloqi-dasht tuproqlari kiradi. Boshqa tiplardagi tog' tuproqlari umumiy tarzda o'zining tekisliklardagi o'xshashliklariga ega bo'lganligidan, ular muayyan tuproq tiplari о 'rganilayotganda qarab chiqiladi. Relyef sharoitlariga qarab qishloq xo'jaligida foydalanish imkoniyatlariga ko'ra tog' tuproqlari 3 gruppaga bo'linadi: 1. Qiyaligi 100 dan oniq bo'lgan sharoitda shakllanadigan tog'-qiyalik tuproqlari, bunda tuproq nomiga "Tog'" so'zi qo'shiladi (masalan, tog'-podzol tuproqlar va boshqalar). U1ardan dehqonchilikda foydalanish chegaralangan. 2. Tog'li tekislik tuproqlari tog'larning nisbatan tekislangan va qiyaligi 100 dan kam bo'lgan uchastkalarida tarqalgan va ko'pincha dehqonchilikda foydalaniladi (masalan, tog'li tekisliklaming ishqorsizlangan qora tuproqlari). 3. Tog' oralig'i tekislklari va tog' vodiylarining tuproqlari, qiyaligi 4_50 dan oshmaydigan tekislik va yonbag'irlarda (daryo terrasalari, delyuvial shleyflar va boshqa joylarda) rivojlangan va bularga tog'oraligi tekisliklarining ishqorsizlangan qora tuproqlari kiradi. Bu tuproqlar dehqonchilikda keng foydalaniladi. Tog'-o't1oqi va tog'-o'tloqi-dasht tuproqlari. Bu tuproqlar baland tog'lardagi tuproqlarning o'ziga xos original tiplari hisobIanadi hamda atmosfera yog'inlari ko'p yog'adigan sharoitda alp va subalp tipiga kiradigan turli o'tloq o'simliklar ta'sirida, har xil onajinslarda hosil bo'ladi.

Tog'-o'tloqi tuproqlardagi chimlanish jarayoni уа gumus to'planish darajasi o'simliklar qoplami уа опа jinslar xarakteri bilan belgilanadi (59- rasm). Karbonatli jinslarda qalin уа ko'p gumusli tuproqlar rivojlanadi. Karbonatsiz jinslarda shakllangan tog' -o'tloqi tuproqlarda gumus kamroq. Tuproq profilining yuzaga kelishida joyning relyefi katta гоl o'ynaydi. Alp zonasi tog'-o'tloqi tuproqlari odatda past tog'lardagi o'tloqlaming yuqori mintaqasini egallaydi. Subalp zonasining tog' -o'tloqi tuproqlari esa baland bo'lib o'sadigan turli o'simliklardan iborat tog' o'tloqlarining pastki mintaqasida rivojlanadi. Tog'-o'tloqi tuproqlari torfli chim gorizontining yaxshi ifodalanganligi, qo'ng'ir (och qo'ng'irdan to'q qo'ng'irgacha) tusi, атmо uncha qalin bo'lmagan (20-40 sm) gumusli gorizontining mavjudligi bilan xarakterlanadi.
Gumusli I gorizonti kamroq torflangan, kukunsimon donali yoki changsimon uvoqli strukturaga ega, ko'pincha temir oksidlari ta'sirida zang tusli. Subalp mintaqasining ayrim tog' -o'tloqi tuproqlarida gumusli gorizont ancha qalin bo'lib, 50 sm dan oshadi. Tog'-o'tloqi уа o'tloqi-dasht tuproqlarining profili o'zining skeletli bo'lishi, karbonatlardan yuvilganligi bilan xarakterlanadi. Tog'-o'tloqi уа tog' -o'tloqi-dasht tuproqlarida 8-20 foizgacha gumus bo'ladi уа uning tarkibida gumin kislotasiga nisbatan fulvokislota ko'proq. Azot miqdori 0,3 dan 1,2 foizgacha o'zgarib turadi. Harakatchan fosfor уа kaliy oz. Singdirilgan kationlar orasida kalsiy уа magniy bilan Ыг qatorda Kavkaz уа boshqa tog'lar tuproqlarida vodorod уа alyuminiy ham ko'p bo'ladi, natijada tuproqda kislotali reaksiya vujudga keladi (рН 4,6-5,3). Аmmо О'па Osiyo tog' sistemalaridagi tog'-o'tloqi уа tog'-o'tloqi-dasht tuproqlari asoslar bilan to'yinganligi sababIi neytral yoki ishqoriy reaksiya (рИ 6,6-7,4) bo'lishi bilan xarakterlanadi (1 I I-jadval). Tog'-o'tloqi tuproqlarda odatda podzollanish belgilari bo'lmaydi. Bu tuproqlar orasida tipik chimli tog'-o'tloqi, torfli уа torf-gleyli tog'-o'tloqi tuproqlar ko'proq uchraydi. Turli tuman t о g' - о' t I о q i - d а sh t tuproqlari orasida tog' - o'tloq-dasht qora tuproqlar alohida ahamiyatga ega. Bu tuproqlar asosan karbonatli jinslar (ohaktoshlar, karbonatli slaneslar kabi)da уа subalp mintaqasining dashtlashgan o'simliklari ostida rivojlanadi. Ularda chim qatlam уа gumusli gorizontining qalin уа yaxshi rivojlanganligi (kukunsimon strukturaning ko'proq ifodalanganligi) xarakterli. Gumus 20 foizgacha уа Cgk: Cflc nisbati taxminan 1 ga barobar. Singdirish sig'imi 100 g tuproqda 40-50 mg/ekv. Tog'-o'tloqi-dasht tuproqlari tog'-o'tloqi tuргоqlагdал gumusli gorizontining qalinroq bo'lishi, torflanish darajasi, ishqогsizlалgалligi Уа skeletligi Ьilал ajralib turadi. Vertikal mintaqalarning asosiy qonuniyatlari Уа ayrim tog'li yiloyatlarning tuproqlari. Vertikal mintaqalar bo'yicha tuproqlarning tarqalishi xarakteri tog' o'lkalarining qaysi bioiqlim zonasida joylashuvi Ыlал belgilanadi. Demak, har Ыг tog' sistemasining tuproq qoplami, o'zining гiуоjlалish qonuniyatlari Уа xarakterli beligilariga ega.(60 - rasm). Odatda tog' tuproqlarining pastki mintaqasi o'zi joylashgan zona tabiiy sharoitiga qarab o'zgarib boradi. Turli tog' sistemalarida vertikal zonallik har xil Уа shuningdek, mиаууап Ыг tog' tizmasida uning yo'nalishi haqida yonbag'ir ekspozisiyasiga qarab, tuproq zonasining joylashuvi farq qiladi. Апа shunday o'zgarishlar, ayniqsa Bosh Kavkaz tog' tizmalarida yaxshi ifodalangan. Tog' o'lkalarining yertikal zonalligida mintaqalarning Qutbiy, Boreal, Subboreal Уа Subtropik sintlari ajratiladi (V.M.Fridland).
Subboreal sinfning o'rmon mintaqasida tog'-podzol tuproqlarga nisbatan o'rmon-qo'ng'ir tuproqlar ko'proq uchraydi. Mintaqalar subtropik sinfining quruq subtropiklarida tog' bo'z tuproqlari yoki jigarrang tuproqlar tarqalgan bo'lib, пат subtropiklarda qizil va sariq tuproqlar uchraydi. O'rta Osiyo (O'zbek.iston respubIikasi) tog'lari tuproqlari. O'rta Osiyoda Tyanshan va Pomir tog' sistemalariga kiruvchi qator (Farg'ona, Hisor, Jung'oriya Olatau, Kopetdog' singari) yirik tog' tizmalari ajratiladi. O'rta Osiyo tog' viloyatlarining tuproq qoplami nihoyatda murakkab tuzilgan уа turli tuman. Bu yerda tog' jigarrang, sur o'rrnon va qora tuproqlardan tortib, muzloq, torfli, sho'rxok tuproqlar va baland tog' cho'lIarining tuproqlariga qadar bo'lgan tuproqlar uchraydi. A.M.Mamitov (1982) O'rta Osiyo va Janubiy Qozog'iston tog'larida tog' tuproqlarining 40 ga yaqin tip va tipchalarini ajratadi, shundan 14 tasi endemik ya'ni boshqa tog' sistemalarida uchraтaydigan tuproqlardir. Tuproq qoplamining murakkab bo'lishi O'rta Osiyo tog'li viloyatlarining geografik joylashuv o'mi, uning okeanlardan uzoqda ekanligi, shuningdek murakkab geologik tuzilishiga ko'ra tuproq paydo qiluvchi jinslari va sharoitlarining turlicha ekanligi bilan bog'liq. Markaziy Tyanshanda tuproq paydo bo'lish, sharoitlariga qarab 2 gruppa tuproqlar: tog' ora/ig 'i Cl10 'kma/arining tuproqlari va tog' yonbag 'il'/Ш'ining tuproq/ari aniq ajratiladi (Mamitov, 1965). O'zbekiston hududining janubiy - sharqiy qismini tog' sistemalari ishg'o! etadi, ular asosan Туan - Shan va Pomir Oloy tizmalaridan tashkil topgan. Tog'lar va ularga tutashgan tekisliklar chegarasida qator vertikal tuproq mintaqalari ajratiladi, ular tabiiy - iqlim tuproq paydo Ьо' lish sharoitlari bilan Ыг - biridan farq qiladi. Vertikal mintaqaning pastki chegarasi tog' sistemasining shimoliy qismida dengiz sathidan 200 - 250 т, janubida 400 - 450 m gacha bo'lgan mutloq balandlikdan o'tadi. Bunday vertikal mintaqalarning kenglik cho'l mintaqalarga o'tishi ushbu tabiiy - geografik Ьо' linmalarda tuproqlar shakllanishi уа tarqalishidagi chuqur farqlarni ochib beradi. RespubIika hududida baland tog'li yarusning faqat pastki qismi joylashgan, qaysiki uni och - qo'ng'ir tusli tuproqlar mintaqasi egallaydi. O'rta balandlikdagi tog'larda tog' jigarrang tuproqlar tarqalgan, past tog'lar tog'oldi уа tog'osti tekisliklarini esa bo'z tuproqlar zonasi ishg'ol etadi (R.Q. Qo'ziyev, У.Уе. Sektimenko, 2009). Och qo'ng'ir tuproqlar mintaqasida tuproq qoplami ko'p hollarda baland tog'lar пат -subnival iqlimi sharoitida 2600 - 2800 m mutloq nuqtadan yuqorida shakllanadi. Baland tog'lar sharoitida asosan och qo'ng'ir tusli o'tloqi - dasht tuproqlar tarqalgan. Baland tog' o'rta gumusli och qo'ng'ir tusli o'tloqi dasht tuproqlari baland tog' tuproqlarining asosiy tipi hisobIanadi..