9-mavzu- tuproqlarni tarqalish qonuniyatlari. Reja

10.2. Тaqir, taqirli va qumli tuproqlar
Tayanch so‘z va iboralar: O‘zbekiston, cho‘l,taqir, taqirli ,tarqalishi, kelib chiqishi,cho‘l tuproqlari, sho‘rlangan, morfologiya,kimyoviy,fizikaviy, mexanik tarkib.
Тaqir tuproqlarining kelib chiqishi. Taqir tuproqlar cho‘l zonasidagi loyiqali zarrachalardan tashkil topgan, yer beti o‘simliksiz ѐrilib-ѐrilib ketgan poligonal bo‘lakchalardan iborat bo‘ladi. Bu tuproqlar O‘rta Osiѐ hududida Amudarѐ va Sirdarѐning qadimgi allyuvial tekisliklarida, Qizilqum, Ustyurt, Devxona kabi qumliklar orasidagi pasttekisliklarda katta maydonlarni egallaydi.
YE.I Lobova., A.V Xabarovlarni ma’lumotlariga ko‘ra Osiѐ hududida taqir tuproqlarning maydoni 11,1 mln.ga jumladan O‘zbekistonda taqir va taqirli tuproqlarni maydoni 1,8 mln. Gektarni tashkil qiladi.
Taqirlarni kelib chiqishi to‘g‘risida ilk ma’lumotlarni S.S.Neustruyev va I.P.Gerasimov taqirlarni ѐg‘in-sochinlarni atroflardagi do‘ng-qiyaliklaridan suvda loyqa bilan oqib kelib past tekisliklarda yig‘ilib loyqa tinib va vaqtlar o‘tishi bilan loyqa cho‘kib qolishi natijasida hosil bo‘lgan tuproq deb ta’kidlaydilar. Bunday sharoitda taqir tuproqlar yuzasini sho‘rli suvlar bosib, goh sho‘ri yuvilib profili sho‘rtob sho‘rxoqli taqirlarning cho‘l zonasidagi zonal tuprog‘i paydo bo‘lishidagi faraziyalariga mosdir.
Taqir tuproqlarning paydo bo‘lishida asosiy rol taqir profilining va xossalarining rivojlanishida, ular paydo bo‘ladigan jinslarning mexanik tarkibida mayda zarrachali (gilli) fraksiyalarning ko‘pligiga bog‘liqligini takidlaydilar.
Taqir tuproqlarning asosiy belgilari, ularning profilini o‘ziga xos tuzilishi bo‘lib, yuzasining qalinligi 2-5 sm bo‘lgan qattiq zich poligonalѐriqli qatqaloqdan iborat. Quruq holda u yirik kovakli, juda mustahkam qovushmali va namlanganda kuchli ko‘pchib, deyarli suvni o‘tkazmaydigan bo‘lib qoladi. Qatqaloq beti biroz do‘ng bo‘lib, ko‘k-yashil o‘tlari ko‘p o‘sganligi ta’sirida pushti rangda ko‘rinadi. Qatqaloq qatlam ostida qo‘ng‘ir, qo‘ng‘irbo‘zg‘ish tusli birmuncha yumshoq qatlamli ѐki yirik tangasimon gorizont (A) bo‘lib, qalinligi 8-10 sm, bu gorizontda tuz ko‘p yig‘iladi undan pastda strukturasiz ona jinsga o‘tuvchi va qalinligi 30-40 sm bo‘lgan (В) gorizonti joylashgan. Umuman taqirlarning qatlami har-xil mexanikaviy tarkibli qatlamdir.