9-mavzu. Buxgalter kasbiga qo‘yiladigan talablar reja

9-mavzu. BUXGALTER KASBIGA QO‘YILADIGAN TALABLAR
Reja:
9.1. Buxgalter kasbi.
9.2. Buxgalteriya hisobi bo‘yicha jamoat tashkilotlari, ularning roli va ahamiyati.
9.3. Buxgalterlarni milliy va xalqaro sertifikatlash tizimi.

Tayanch so‘z va iboralar:buxgalter (accountant), hisobchi (bookkeeper), buxgalteriyadagi klerk, mustaqil imtihon markazi, buxgalterlar va auditorlar professional jamoat birlashmalari,AQSh buxgalteriya hisobi umumqabul qilingan printsiplari (US GAAP), Moliyaviy Hisobot Xalqaro Standartlari, Moliyaviy Hisobot Xalqaro Standartlari bo‘yicha Komitet,Sertifikatlangan amaliyotchi buxgalter, Sertifikatlangan professional buxgalter


9.1. Buxgalter kasbi
Umumqabul qilingan jahon amaliyotida buxgalteriya xodimlari ikki toifaga bo‘linadi – buxgalter (accountant) va hisobchi (bookkeeper). Mamlakatimizda, MDH mamlakatlarining ko‘pchiligida bo‘lganidek, ushbu tushunchalar yahlit holga keltirilgan. Odatda buxgalteriya hisobi mutaxassislarining hammasini, malakasi va bajarayotgan ishi xususiyatidan qat’i nazar, buxgalter deb atashadi.
Holbuki rivojlangan mamlakatlarda buxgalter va hisobchining malakasiga qo‘yiladigan talablar va ularning mehnatiga haq to‘lash ancha farqlanadi. Amerika Qo‘shma Shtatlarida hisobchining (buxgalteriyadagi klerk) o‘rtacha ish haqi soatiga 16,91 dollar yoki yiliga 35 171 dollarni tashkil etadi. Bunday ishni bajarish uchun oliy ma’lumot talab qilinmaydi, o‘rta maxsus ma’lumot etarli. Ular joriy buxgalteriya yozuvlari, kassani yuritishlari va birlamchi hujjatlarni rasmiylashtirishlari shart. Ular uchun ikkiyoqlama yozuv va chetlar asosida buxgalteriya provodkalarini bilish majburiy. Hisobchilar buxgalteriya dasturlarini bilishlari va Bosh kitobni yurita olishlari ham kerak. Mohiyatan olganda, ular buxgalter topshirgan ishni bajaradilar, biroq bunda moliyaviy va boshqaruv (ichki) hisobot shakllantiriladigan ichki hisobotlar va jadvallarni tuzish uchun etarli darajada buxgalteriya bilimlari zaxirasiga ega bo‘lishlari shart. AQSh Mehnat statistikasi byurosining ma’lumotlariga ko‘ra 2019 yilda Amerikada qariyb 1,8 mln nafar hisobchi ishlagan. 2022 yilgacha bunday mutaxassislar uchun ish joylarining 11 foiz o‘sishi kutilyapti.
Buxgalterlarga nisbatan talablar, ularning mehnatiga to‘lanadigan haq kabi, ancha yuqori. O‘rta hisobda ish haqi soatiga 30,55 dollar yoki yiliga 63 550 dollarni tashkil qiladi. Buxgalter kam deganda bakalavr diplomiga ega bo‘ladi. Uning vazifalariga buxgalteriya yozuvlarini tekshirish va ichki nazorat tizimini tashkil etish, buxgalteriya hisobi tizimini ishlab chiqish, soliq hisob-kitoblarini tayyorlash kiradi. Bundan tashqari, buxgalter byudjetlarni tuzish hamda moliyaviy ko‘rsatkichlarni yaxshilash va xarajatlarni maqbullashtirish bo‘yicha menejment uchun tavsiyalar ishlab chiqish uchun javobgar bo‘ladi.
Bunday mutaxassislarni Amerikada qasamyod qilgan buxgalterlar (auditorlarga aynan o‘xshash malakaga ega bo‘lgan), boshqaruv buxgalterlari (rahbariyat uchun ichki hisobotlarni tayyorlashga ixtisoslashgan), byudjet tashkilotlarining ichki auditorlari va buxgalterlariga bo‘ladilar. Qimmatli qog‘ozlar va fond birjalari bo‘yicha AQSh komissiyasiga (SEC) taqdim etiladigan ommaviy kompaniyalar (ochiq turdagi aktsiyadorlik jamiyatlari)ning moliyaviy hisobotini tuzishga faqat qasamyod qilgan buxgalterlar haqlidir. Ular Amerika qasamyod qilgan buxgalterlar institutining litsenziya yoki sertifikatiga (SRA) ega bo‘lishlari kerak. Litsenziya oliy ma’lumot, ish staji bo‘lganda va malaka imtihonlari muavaffaqiyat bilan topshirilganda beriladi. Amerikada alohida auditorlik litsenziyasi yo‘q, u erda qasamyod qilgan buxgalter litsenziyasi beriladi. U korxonada emas, balki auditorlik kompaniyasida ishlashi va auditorlik tekshiruvlarini o‘tkazishi mumkin. Qasamyod qilgan buxgalter, boshqalari bilan bir qatorda, Odob-ahloq kodeksi, xususan insayderlik axborotidan foydalangan holda investitsiyalash bo‘yicha cheklovlar bilan bog‘langan. Tekshiruv o‘tkazadigan audi­tor bilan balansni imzolaydigan bosh buxgalter malakasi o‘rtasida farq yo‘q. Bunday holat bir qator rivojlangan mamlakatlarda mavjud. Odatda ochiq turdagi aktsiyadorlik jamiyatlarining ommaviy hisobotini qasamyod qilgan buxgalter tuzadi.
Hisob ilmidan bexabar kishigina buxgalter kasbi bittagina kasb deyishi mumkin. Mutaxassislar esa ularni bajariladigan ishlarning turiga qarab bosh, moddiy, hisob-kitob buxgalterlari, buxgalterlarning yordamchilariga bo‘ladilar. Bunday taqsimlashni ish beruvchilarning ehtiyoji taqozo etadi. Bo‘sh ish o‘rinlarining ko‘pchiligi «bosh buxgalter» lavozimiga, eng oz talab esa «moddiy buxgalter» lavozimiga to‘g‘ri keladi. Yordamchilar va hisob-kitob buxgalterlari uchun ham ko‘p ish taklif etiladi.
Bo‘sh ish o‘rinlariga talabgorni qidirish vaqtiga kelsak, bosh va moddiy buxgalterlarni yollash e’lonlari «faol» holatda bo‘ladi. Ushbu lavozimlarga ish tajribasiga ega bo‘lgan mutaxassislar izlanadi, ularga katta talablar qo‘yiladi.
Ish beruvchilar yaxshi ta’lim olmagan buxgalteriya hisobi mutaxassisi qanchalik xavfli ekanligini yaxshi biladilar. Avvalo noto‘g‘ri hisob soliq qonunchiligi talablari buzilishiga, buning oqibatida, birinchi navbatda rahbar javobgar bo‘lishiga olib keladi. Ayni shu sababli birinchi o‘rinda buxgalterning tajribasi bor-yo‘qligi baholanadi. Albatta, yoshlarni «o‘stiradigan» va talabalik davridan boshlang‘ich bilim beradigan tashkilotlar bor. Biroq bundaylar kam uchraydi, ish beruvchilar hatto «buxgalter yordamchisi» lavozimiga kechagi talabalar yoki kurs bitiruvchilarini olavermaydilar. Ushbu mutaxassis loaqal bir yil ishlashi kerak. Ish tajribasi muhim emas deb ko‘rsatadigan tashkilot juda kam.
Bosh buxgalter lavozimiga da’vogarlardan ish tajribasi ko‘proq talab qilinadi: odatda shu kasbdagi staji 5 yildan oshadiganlarni olishni istaydilar. Kamida 3 yillik stajning bo‘lishi – ularning yordamchilari uchun mezon. Moddiy yo‘nalish mutaxassisiga bir yildan ko‘proq, hisob-kitob buxgalteriga 1–3 yillik professional staji bo‘lganda e’tibor qaratishadi. Buxgalter yordamchisi qilib tajribasiz kishini olishlari ham mumkin, biroq loaqal 1 yillik amaliyot o‘tagan bo‘lishini ma’qul ko‘rishadi.
Tajriba – ish beruvchi buxgalterlarni tanlashi uchun hisobga olinadigan birdan-bir mezon emas. Ma’lumoti ham muhim. Ilgari unga alohida talablar qo‘yishmagan, hozir esa diplomli mutaxassislarni kutadilar. Ko‘pincha ish beruvchilarni oliy ma’lumotli da’vogarlar qiziqtiradi (bo‘sh ish o‘rinlarining 45,1%i). Bir ish beruvchi bo‘lg‘usi xodimda magistrlik darajasi bo‘lishi kerakligini qayd etgan. «Ahamiyati yo‘q» deganlar 29,6%ni tashkil etadi, bo‘sh ish o‘rinlari taklif etuvchilarning 22,5%iga o‘rta maxsus ma’lumot bo‘lishi zarur.
Diplomi borligi uchungina buxgalterni yuqori darajadagi mutaxassis deb bo‘lmaydi. Ularning hammasi ham iqtisodiy yo‘nalishdagi oliy o‘quv yurtidan kelmaydi. Shunday bo‘lsa-da, ko‘p hollarda bunday ta’lim muassasasini tugatmagan buxgalterlar ham tekshiruv yakunlari bo‘yicha a’lo natijalar ko‘rsatadilar. Mutaxassislarning ko‘pchiligi – amaliyotchilar, ko‘pincha xodimni tanlash chog‘ida, tajribasidan tashqari, u haqda avvalgi ish joylaridan olingan ma’lumotlarga ham e’tibor qaratadilar.
Malakasini doimo oshirib boradigan, malaka sertifikatlariga ega bo‘lgan talabgorlarning imkoniyati ancha katta. Bugungi kunda ushbu sohada CAP/CIPA dasturi bo‘yicha buxgalterlar va auditorlarning sertifikatlanishi ancha ommalashgan. Ixtiyoriy asosda mutaxassislarni milliy sertifikatlashtirish dasturini barpo etish masalasi muhokama qilinyapti. O‘zbekistonda olish mumkin bo‘lgan sertifikatlashtirishning boshqa turlari ham mavjud. Kurs va seminarlarda ham malaka oshirish mumkin, ularda tarmoq va xususan buxgalteriya hisobini rivojlantirishning dolzarb masalalari muhokama qilinadi. Shu sababli nafaqat mutaxassisning boshlang‘ich ma’lumoti, balki kasbda rivojlanish xohishini ham baholash muhimdir.
Tarmoqda chop etilgan e’lonlarda ko‘pincha talabgorlarning yoshi ko‘rsatiladi. Ish beruvchilar uchun 20–50 yashar talabgorlar eng jozibali sanaladi. Hatto buxgalter yordamchisi lavozimiga 22 yoshli mutaxassislar uchun bo‘sh ish o‘rinlari kam uchraydi. Ehtimol, bunda gender masalasi rol o‘ynar, zero ushbu lavozimda ko‘proq ayollar ishlaydi, ular yoshroq bo‘lgan davrda ish o‘rniga oila to‘g‘risida ko‘proq o‘ylaydilar. Davlat organlaridagi bo‘sh ish o‘rinlari uchun ham talab qilinayotgan mutaxassislarning yoshi ko‘rsatilmaydi.
Nomaqbul mutaxassisni ishga qabul qilishdan imkoni boricha xalos bo‘lishni xohlaydigan ish beruvchilar talabgor qanday ko‘nikma va xislatlarga ega bo‘lishi kerakligini ko‘rsatib o‘tadilar. Nomzodning shaxsiy xislatlariga qo‘yiladigan eng ko‘p uchrovchi talablardan biri – zo‘riqishlarga bardoshli bo‘lish. Bu talabni tushunsa bo‘ladi – ish murakkab, aniqlikni talab etadi. Mutaxassisni batartib, kirishimli, amaliy muloqot ko‘nikmalarini egallagan shaxs sifatida ko‘rishni xohlaydigan ish beruvchilar bor. Ehtimol, buxgalter bunday korxonada mijozlar bilan ham shunday muloqotda bo‘lar. Boshqalarga zararli odatlarga ega bo‘lganlar kerak emas – ularda chekuvchilarga o‘rin yo‘q! Yana bir talab – sarosimaga tushib qolmaslik talabidir.