9 Mavzu: Menejmentda axborot va kommunikatsiya Reja

4
 
Kommunikatsion jarayon. 
Kommunikatsion jarayon - bu ikki va undan ortiq odamlar o’rtasidagi 
axborot almashish jarayonidir. Bu jarayonda to’rtga bazaviy unsur qatnashadi: 
•
axborotni jo’natuvchi; 
•
axborotning o’zi (xabar); 
•
aloqa kanali, ya’ni axborotni uzatish vositasi; 
•
axborotni qabul qiluvchi. 
Ana shu to’rt unsur bir-biri bilan hamohang ishlagandagana, axborot o’z 
vazifasini bajaradi. Axborotlarni almashuv jarayonida har ikkala tomon 
(jo’natuvchi va qabul qiluvchi) faol rol o’ynashi kerak. 
Kommunikasion jarayonni quyidagi 6 bosqich ketma-ketligida bajariladigan 
ishlar majmuasi tariqasida ifodalash mumkin: 
1.
Axborotni tanlash va g’oyani shakllantirish. Bu bosqichda axborotni qabul 
qiluvchiga qanday topshiriqni, qaysi g’oyani berish to’g’risida fikrlaydi va uni 
shakllantiradi.. 
2.
Axborotlarni kodlashtirish va axborot (xabar)ni shakllantirish. Bu yerda 
axborotni jo’natuvchi o’zining g’oyasini grafik va chizmalarda, yozma ovozda 
yoki tasvirda kodlashtiradi. 
3.
Aloqa qilish kanalini tanlash va axborot (xabar)ni uzatish. 
Kodlashtirish bilan bir qatorda axborotni uzatuvchi kommunikatsiyaga 
muvofiq ravishda uzatish kanalini tanlaydi. Shunday kanallar turkumiga: pochta, 
telefon, telefaks, elektron pochta, kompyuter shoxobchasi va boshqalar kiradi. 
4.
Dekodlashtirish va axborotni qabul qilshp. Dekodlashtirish deganda 
uzatilayotgan xabarni, axborotni qabul qiluvchi fikriga o’tkazish, belgilarda 
ifodalash tushuniladi. Agar bir tomon axborotni taklif etsa, ikkinchi tomon uni 
hyech qanday to’siqsiz sababli, axborot yetkazilguncha yo’l- yo’lakay turli shov-
shuvlarga duch kelib asl mohiyatini yo’qotish mumkin. Shu sababli teskari aloqa 
xam mavjud. 
5.
Axborotni talqin qilish va javobni shakllantirish Bu bosqichda axborot 
uzatuvchi bilan axborotni qabul qiluvchi o’z o’rinlari bilan almashinadilar. 
Axborotni qabul qiluvchi olgan axborotni talqin qiladi va javobni shakllantiradi. 
6.
Javobni uzatish. Shakllantirilgan javob tanlab olingan kanal orqali 
axborotni uzatganga qaytib uzatiladi va shu bilan kommunikasion jarayon tugaydi. 
Hozirgi paytda eng muhim kommunikatsiya vositasi sifatida kompyuterlar xizmat 
ko’rsatmoqda. Ular yordamida axborot to’planadi, dasturlar tuziladi, ma’lumotlar 
banki hosil qilinadi. Kompyuterlar nafaqat ishlab chiqarishni boshqarish uchun, 
balki iqtisodiyotning barcha jabhalari uchun o’ta zarur. 
Shuni qayd qilish lozimki, shaxslararo axborot almashuv jarayonida ayrim 
muammolar tug’ilishi mumkin. Shunday muammolar turkumiga quyidagilarni 
qayd qilish mumkin: 
•
Idrok qilishdagi ruhiy farq. 
•
Ma’naviy (semantik) to’siq. 
•
Noverbal imo-ishoralar. 
•
Fil’trlash. 

---

•
Aloqa kanallarining haddan tashqari ko’payib ketishi. 
•
Nomaqbul tashkiliy struktura (tarkib). 
Ma’lumki, kishilar bir xil ma’lumotni o’zlarining bilim darajalari, hayotiy 
tajribalari, qiziqish doiralari, extiyojlari, hissiy tushularning turlichaligidan 
o’zlaricha turlicha talqin qiladilar va qabul qiladilar. Bu o’rinda rahbar bilan 
bo’ysunuvchi o’rtasidagi munosabat ham muhim rol o’ynaydi. Bir- biriga ishonch 
va o’zaro bir-birini anglash bor joyda axborot ko’lami kengayadi, ularning aniqligi 
oshadi, javobgarlik qam bir xilda bo’ladi. 
Ma’naviy (semantik) to’siq uzatilayotgan axborotni kodlashtirishda 
qo’llanilgan belgi (simvol)larning axborotni qabul qiluvchilar didlariga (ularning 
lavozimlari, mavqyelari, mintalitet, milliy urf-odatlari nuqtai nazardan) mos 
tushmaganligida namoyon bo’ladi. 
Simvol (belgi)lardan tashqari axborotlar bilan almashuv chog’ida noverbal, 
ya’ni ogzaki yoki so’zda emas, balki imo-ishoralar, masalan, chehra, savlat, 
vajohat, tovushning o’zgarib turishi kabilar ham bajaruvchiga aytiladigan so’z 
mohiyatini tubdan o’zgartirilgan holda yetkazilishiga sabab bo’lishi mumkin. 
Ruhshunoslarning fikricha, so’z bilan aytiladigan axborotning 90 % gacha qismi 
so’z orqali emas, balki noverbal yo’l bilan qabul qilinar ekan. 
Filtrlash - axborotning iste’molchiga tez yetib borishi jarayonida uni 
ixchamlashtirish, noxush "ma’lumotlar" dan tozalash maqsadida axborot 
soddalashtiriladi, qayta ishlanadi, tegishli jamlar chiqariladi. Bundan tashqari quyi 
bo’g’indagi rahbarlar, o’zlari xoxlamagan, ammo yuqori bo’g’indagi rahbarlar 
bilishi shart bo’lmagan axborotlarni yubormaydilar. Shu tariqa axborotlar 
filtrlanadi. 
Aloqa kapitallarining haddan tashqari ko’payib ketishi ham kommunikasion 
jarayonga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Bunday muammo axborotlarni qayta ishlash va 
ularni uzatish vositalarning yetishmovchiligi yoki ularning nomukammalligi 
oqibatida sodir bo’ladi. 
Noma’qul tashkiliy struktura ham kommunikasion jarayonda muammo 
tug’diruvchi omillardan biri hisoblanadi. Qanchalik boshqaruv bo’g’inlari ko’p 
bo’lib, funksiyalar, vazifalar va vakolatlar bir-birini ko’p takrorlasa, shunchalik 
axborotning manzilga yetib borishi sekinlashadi. Natijada shu davr ichida har bir 
bo’g’inda o’ziga maqbul bo’lgan "tuzatishlar" kiritiladi. Bu jarayonda bo’limlar va 
bo’g’inlarda sodir bo’ladigan ixtiloflar axborotlar almashuviga va qarorlarni qabul 
qilishga jiddiy tusiqlarni yaratadi. 
Axborotni uzatish va qabul qilish ko’p jihatdan samarali quloq solish 
san’atiga ega bo’lish darajasiga borliq. Amerikalik olim professor Kit Devis 
samarali quloq solish san’atining 10 ta qoidasini keltiradi. Yuzma-yuz 
gaplashayotgan aniq kishini ko’z oldingizga keltiring va ushbu qoidalarga 
nechog’liq rioya qilganingizga baho bering. 
2-jadval 
Samarali quloq solishning 10 qoidasi 
Qoidalar 
Izoh 
So’zlashdan to’xtang 
• Gapira turib quloq solish mumkin emas. Har bir 
kishiga shivirlab, ammo, "hyech kimga ovoza 
qilma" degan naql bor. 
So’zlovchiga o’zini erkin 
tutishga yordamlashing 
Gapiruvchi kishiga o’zini erkin utishi uchun 
sharoit yarating. Ko’pincha buni hal qiluvchi 

---

Quloq solishni istamaydiganlar asosli qarorlar qabul qilish uchun yetarli 
axborotni olishga muvaffaq bo’lmaydilar. O’zingizning quloq solish 
qobiliyatingizni o’stirish niyatida bo’lsangiz so’zlashuvdan so’ng o’zingizga 
o’zingiz baho berishga harakat qiling. Buning uchun shu jarayonda qayd 
qilingan 10 qoidaga binoan qanday samarali ish qilganingizni o’zingizdan 
so’rang. Shundan so’ng qaysi qoidalar ustida ishlashingiz va o’zingizni 
takomillashtirishingiz ayon bo’lib qoladi. 
Nazorat uchun savollar: 
1.
Axborot nima? 
2.
Axborotga nisbatan qanday savollar quyiladi? 
3.
Axborotlar qanday turkumlanadi? 
4.
Teskari aloqa nima? 
5.
Kommunikasiya nima? 
6.
Kommunikasion jarayon deganda nimani tushunasiz? 
7.
Shaxslararo axborot almashuvda qanday muammolar tug’ilishi mumkin? 
8.
Samarali quloq solish san’atining 10 qoidasini bilasizmi? 
muhitni yaratuvchi deb atashadi. 
O’zingizni so’zlovchiga quloq 
solayotganingizni ko’rsating 
• O’zingizni manfaatdor ekanligingizni ko’rsating 
va 
shunga 
mos 
ravishda 
harakat 
qiling. 
So’zlashuv jarayonida gazeta, jurnal 
o’qimang. Eshita turib unga rad qilish 
bahonalarini izlamasdan, balki uni tushinshiga 
harakat qiling. 
G’ashga tegadigan holatlarni 
bartaraf qiling 
• Rasm chizib turmang, stolga urmang, 
qog’ozlarni 
bir 
joydan 
ikkinchi 
joyga 
qo’zg’atavermang, ehtimol eshik yopib qo’yilsa, 
xonada sokinlik bo’ladi. 
Bardoshli bo’ling 
Vaqtni ayamang. 
So’zlaguvchini bo’lmang. 
Chiqishga zo’r bermang, eshik tomon qadam 
bosmang. 
So’zlovchiga hamdard bo’ling So’zlovchini o’zingizning o’rningizga qo’yib 
ko’ring. 
Xarakteringizni saqlay biling G’azablangan kishi suhbat mazmuniga noaniqlik 
kiritish payida bo’ladi. 
Bahsga 
va 
tanqidga 
yo’l 
qo’ymang 
Bunday hol so’zlovchini himoyaga o’tishga 
majbur qiladi. U jim bo’lib qolishi yoki jahli 
chiqishi mumkin. Aynan bahsda g’olib chiqib, bu 
bilan yutqazgan bo’lasiz. 
Savollar bering 
Bu so’zlovchini ilhomlantiradi, u Sizning uni 
quloq solayotganingizga yana bir iqror bo’ladi. 
Bu oldinga jilishga yordam beradi. 
So’zlashdan to’xtang 
Birinchi maslahat ham shundan boshlangan. Oxiri 
ham shu bilan tugaydi. Zero, qayd qilinganlarning 
barchasi shunga bog’liq. Siz gapirishdan 
to’xtamas ekansiz, demak, samarali quloq solishni 
ham bilmaysiz. 
Tabiat odamga ikkita quloq, ammo faqat bitga til ato etgan. Ohistagina aytmoqchi 
bo’lsak, bu degan so’z — gapirishdan ko’ra ko’proq eshitish kerak. Eshitish uchun 
ikkita quloq zarur: biri — so’z mohiyatini qabul qilish, ikkinchisi — so’zlovchi 
hissiyotini ilib olish uchun kerak.