Tafovut metodi. Bu metod faqat ikkita xol-xodisaning vujudga kelgan va kelmagan xollarini taqqoslash asosida xodisaning sababini aniqlash usuli bo‘lib, unda mavjud xollar bir-biridan faqat bitta xolat bilan farq qiladi: birida u yuk, ikkinchisida — bor va faqat ana shu xolat bor holdagina xodisa yuzaga keladi. Ana shuning uchun ham mazkur xolat kuzatilayotgan xodisaning sababi bo‘lsa kerak, deb taxmin qilinadi, ya’ni extimoliy xulosa xosil qilinadi. Extimol, V xolat d xodisa sababidir.
Tafovut metodidan bilishning turli xil soxalarida keng foydalaniladi. Masalan, yaxshi ishlayotgan va yaxshi ishlamaetgan korxonalar solishtirilib, korxonaning yaxshi ishlamasligi sababi aniklanadi. Meditsinada esa ikkita xayvonlar guruxi -eksperiment utkazilayotgan va nazorat kiluvchi guruxlar kiyos kilinib, eksperiment utkazilayotgan gurxda sinalgan preparatning samaradorlik darajasi aniklanishi mumkin. Bunda har ikkala gurux bir xil sharoitda saklanib (A, S, D), eksperiment davomida bittasiga V xolati kushiladi. Bu esa avvalgi holda yuk bo‘lgan d xodisasining vujudga kelishiga sababchi bo‘ladi. Ana shunga asoslanib, «V xolati d xodisasi sababi bo‘lishi mumkin» degan xulosaga kelinadi.
Yuldosh uzgarishlar metodi. Bu metod xodisadan avval kelayotgan xolatlardan birining uzgarishi, kolgan xolatlar uzgarmasdan kolganda, xodisaning uzgarishiga olib kelishi kuzatiladigan sharoitlarda qo‘llaniladi.
Yuldosh uzgarishlar metodiga muvofiq, bir xolatning uzgarishi xodisaning uzgarishiga ham olib kelsa, shu xolat kuzatilayotgan xodisa uzgarishining sababidir. Yuldosh uzgarishlar metodi yordamida juda kup qonunlar, shu jumladan, fizikadagi gazning harorati bilan uning zichligi, tortishish kuchi bilan masofa, iktisodiyotdagi talab va taklif o‘rtasidagi bog‘lanishlar va shu kabilar urganiladi.
Xodisadan avval kelayotgan xolatlarni A, V.Slar bilan, bu xolatlarning uzgarishi darajasini 1,2,..., p bilan, xodisani d bilan belgilasak, yuldosh uzgarishlar metodida muhokama jarayonining quyidagi sxema bo‘yicha-amalga oshishini ko‘ramiz:
Extimol, s xolat d xodisa sababidir.
