9 The Neolithic in the South Caucasian Mil Steppe: a diverse Mosaic Barbara Helwing and Tevekkül Aliyev

Öncüller
Buzul Çağı’nın sonundan itibaren Büyük ve Küçük Kafkasların vadilerini mesken tutan 
Mezolitik topluluklar, büyük oranda avcılık-toplayıcılığa dayalı yaşam biçimlerini Neolitik yaşa-
mın ilk izlerinin ortaya çıktığı MÖ 7. binyılın sonuna dek korumuştur. Mezolitik Çağ’a ait pek az 
arkeolojik bulgu mevcuttur.
13
Belgelenmiş yerleşmelerin çoğunu kaya sığınakları oluşturur, ocak 
8 Robert J. Braidwood, “Near Eastern Prehistory,” Science 127, no. 3312 (1958): 1419–30.
9 Robert J. Braidwood, “The Agricultural Revolution,” Scientific American 203, no. 3 (1960): 130–52.
10 Jacques Cauvin, Naissance des Divinités, Naissance de l’agriculture (Paris: Éditions du Centre National de la Re-
cherche Scientifique, 1994).
11 Ian Hodder, Religion in the Emergence of Civilization: Çatalhöyük as a Case Study (Cambridge: Cambridge Uni-
versity Press, 2010).
12 Trevor Watkins and Kim Sterelny, “Neolithization in Southwest Asia in a Context of Niche Construction Theory,” 
Cambridge Archaeological Journal 25, no. 3 (2015): 673–91 / 705 yorumlar ile beraber.
13 Bastien Varoutsikos, “The Mesolithic-Neolithic Transition in the South Caucasus: Cultural Transmission and Te-
chnology Transfer” (Doktora tezi, Harvard University, 2015); Yoshihiro Nishiaki vd., “The Mesolithic-Neolithic 
Interface in the Southern Caucasus: 2016–2017 Excavations at Damjili Cave, West Azerbaijan,” Archaeological 
Research in Asia 19 (Eylül 2019): 100140.
Takme Dergi ic.indd 93
Takme Dergi ic.indd 93
1.03.2022 14:37
1.03.2022 14:37

---

94
TÜRK ARKEOLOJİ VE KÜLTÜREL MİRAS ENSTİTÜSÜ DERGİSİ
 - 01
ve barınak tabanı kalıntıları bulunan kimi açık hava yerleşmeleri de vardır. Taş alet toplulukları, 
dilgisel (laminar) yongalamaya dayalıdır ve mikrolitlerden oluşur. Mezolitik’ten Neolitik’e doğ-
rudan bir geçiş belgelenmemiştir, fakat taş endüstrisi, alet tipleri ve yontma teknikleri bakımından 
yüksek oranda süreklilik göstermektedir. 
İki örnekte de görüleceği üzere, Mezolitik gruplar küçük fakat oldukça hareketliydiler 
ve birbirleriyle güçlü bağlantıları bulunuyordu. Örneklerden biri olan UNESCO Dünya Mirası 
Listesi’nde yer alan Kobustan yerleşmesi, Hazar Denizi’nin yukarısında, üstlerine binlerce kaya 
resmi (petroglif) kazınmış dev kayaların uzandığı bir yardır.
14
Dans eden insanlarla sığırların 
betimlendiği en eski resimler (Fig. 2), buranın muhtemelen Mezolitik Çağ’dan başlayarak tarihi 
devirlere dek, uzak bölgelerden gezici grupları çekmiş olan düzenli toplanmalarda özel bir rol 
oynadığını düşündürmektedir. Böyle bir dinamik, Türkiye’nin güneydoğusunda bulunan Göbekli 
Tepe’nin tekrarlanan toplanma ve şenlikler için seçilmesiyle kıyaslanabilir.
15
Erken dönem temaslara ikinci bir örnek, Küçük Kafkaslardan çıkarılıp uzak mesafelere ta-
şınarak, varlıklarını Tunç Çağı’nda da sürdürecek olan ağlarda dolaşıma sokulan volkanik bir cam 
olan obsidyenin dağılımıdır. Kafkas Mezolitiğinin tipik aletleri arasında bir ucu yontulmuş, bir ucu 
“kancalı” (hooked), kenarları paralel baskı tekniğiyle rötuşlanmış ve çoğunlukla kullanıma bağlı, 
belirgin aşınma izleri taşıyan yayvan obsidyen dilgiler bulunur. “Kmlo aleti” denen bu dilgi tipi, 
adını Küçük Kafkaslarda bulunan Kmlo-2 yerleşmesinden alır.
16
Benzer ancak üretim dizileri ve 
anlaşıldığı kadarıyla işlevleri bakımından farklı formlara Gürcistan’ın batısında da rastlanır; yine, 
Yukarı Mezopotamya Çanak Çömleksiz Neolitiğinde de Türkiye’nin güneydoğusundaki Çayönü 
yerleşmesine göndermeyle “Çayönü aletleri” olarak bilinirler.
17
Benzer görünümlü bu araç gereçler 
farklı üretim zincirlerine (chaîne opératoire) göre üretilmiş olsalar da biçimsel benzerlikleri muh-
temelen Bereketli Hilâl’deki yerleşmelerle Kafkasya’daki Mezolitik topluluklar arasındaki erken 
dönem temaslardan ileri gelmektedir. Öte yandan, bu temaslar Güney Kafkasya’da kültürel bir 
değişime yol açmamış, gezici avcı-toplayıcı gruplar Mezolitik yaşam biçimlerine binyıllar boyu 
sadık kalarak yabani bitkiler toplayıp yabani hayvanlar avlamayı sürdürmüşlerdir, hayvanları ya da 
bitkileri evcilleştirdiklerine dair herhangi bir kanıt bulunamamıştır.
Neolitik yaşam biçiminin yaklaşık MÖ 6000’de Güney Kafkasya’da ortaya çıkışının ar-
dından hızlı ve derin bir kültürel değişim meydana gelmiştir. Şu an itibariyle, yayılımın dina-
miklerini kesin olarak belirlemek mümkün değildir. Evcilleştirilmiş hayvanlar ve ekinler ortaya 
çıkmıştır; kimi erken dönem yerleşmelerde bulunmuş olan Samarra ya da Halaf tarzı bir kısım 
egzotik çanak çömlek de Bereketli Hilâl’den bilinen geleneklerle bağlantılıdır. Ancak Küçük Kaf-
kasların kuzeyinde, Orta Kura Irmağı boyunca uzanan Şomutepe-Şulaveri kompleksi ile Arataşen 
yerleşmesi ve Aras nehrinin kollarındaki vadilerin güneyinde yer alan başka benzer yerleşme-
lerde rastlanan ve Orta Güney Kafkasya Neolitiğinin simgesi haline gelmiş olan yuvarlak planlı 
yapılar, Doğu Bereketli Hilâl’in Geç Neolitiğinden çok avcı-toplayıcı toplulukların tipik mekân 
kavramlarına işaret ediyor olabilir.
18
Küçük Kafkasların doğusunda yer alan, Azerbaycan’ın gü-
14 Malahat Farajova, “About Specifics of Rock Art of Gobustan and Some Innovative Approaches to Its Interpretation 
(‘Firuz 2’ Shelter),” Quaternary International 491 (2018): 78–98.
15 Klaus Schmidt, Sie Bauten Die Ersten Tempel: Das Rätselhafte Heiligtum Der Steinzeitjäger; Die Archäologische 
Entdeckung Am Göbekli Tepe (Munich: C. H. Beck, 2006); Oliver Dietrich, Jens Notroff ve Klaus Schmidt, “Feast-
ing, Social Complexity, and the Emergence of the Early Neolithic of Upper Mesopotamia: A View from Göbekli 
Tepe,” Feast, Famine or Fighting? Multiple Pathways to Social Complexity içinde, der. Richard J. Chacon ve Ru-
bén G. Mendoza, Studies in Human Ecology and Adaptation 8 (Cham: Springer, 2017), 91–132.
16 Makoto Arimura vd., “Current Neolithic Research in Armenia,” Neo-Lithics 1, no. 10 (2010): 77–85.
17 Arimura vd., “Current Neolithic Research in Armenia.”
18 Chataigner, Badalyan ve Arimura, “The Neolithic of the Caucasus”; Nishiaki vd., “The Mesolithic-Neolithic Inter-
Takme Dergi ic.indd 94
Takme Dergi ic.indd 94
1.03.2022 14:37
1.03.2022 14:37

---