A. A. Gulovа ijtimoiy ishdа bolalar huquqlarini himoya qilish oʼquv qoʼllаnmа buxoro-2022

3.Bola huquqlari to’g’risidagi deklaratsiya.
Hozirgi kunga kelib esa, Bola huquqlari to‘g‘risidagi konvensiya eng universal hujjatlardan biri bo'lib, Somali va AQShdan tashqari 191 davlat uning ishtirokchisidir. O‘zbekiston Respublikasi ushbu Konvensiyaga 1992-yilda qo‘shilgan, 2008-yili esa, uning 2002-yilda qabul qilingan ikkita qo‘shimcha protokoliga: Qurolli mojarolarda ishtirok etuvchi bolalar to‘g‘risidagi Qo‘shimcha protokol va Bolalar savdosi, bolalar fohishabozligi va pornografiyasiga taalluqli Qo'shimcha protokolga qo‘shildi. 2013-yilgacha mazkur Konvensiya normalarini bajarishi bo‘yicha O‘zbekiston BMTning Bola huquqlari bo‘yicha qo‘mitasiga o‘zinmg uchinchi va to‘rtinchj Milliy ma'ruzasini va qo‘shimcha protokollar bo‘yicha esa, birinchi Milliy ma'ruzasini taqdim etgan.
Mazkur Konvensiya ijodkorlari bola huquqlaribo’yicha u3 kontseptsiyalarini - liberal, paternalizm nazariyasi asosida ishlab chiqishgan. Ushbu kontseptsiya goyalari tufayli bolalar jamiyatning tula huquqdi a'zosi deb e'tirof etilgan. Bu kontseptsiya bilan bola ota-onaga yoki ularni o’rnini bosuvchi boshqa shaxslarga tegishililigi to’g’risida yuz yillar davomida mavjud bo’lib kelgan qoidaga chek kuyilgan. X,ozirgi kunga kelib esa, Bola huquqlarito'g'risidagi Konvensiya eng universal hujjatlardan biri bo’lib, Somali va AQShdan tashqari 191 davlat uning ishtirokchisidir. O’zbekiston Respublikasi ushbu Konvensiyaga 1992 yilda kushilgan bo’lib, bugungi kungacha ikki marotaba uzining Milliy ma'ruzasini taqdim etgan. Ammo, ushbu Konvensiyaning Qo’shimcha ikki protokoliga daigacha kushilgani yuk. Fikrimizcha, kelgusida bu protokollarga kushilish mamlakatimizning bola huquqlarini x,imoya qilish va ta'minlash soxasidagi siyosatiga moe keladi.
5. Bolalarning omon qolishi, himoyasi va rivojlanishi to’g’risidagi Jahon deklaratsiyasi.

Bolalarni saqlab qolish, himoya qilish va rivojlantirish to'g'risidagi Butunjahon deklaratsiyasi. Bolalarni omon qolish, himoya qilish va rivojlantirish to'g'risidagi Butunjahon deklaratsiyasi (1990) Bolalarni saqlab qolish, himoya qilish va rivojlantirish to'g'risidagi Butunjahon deklaratsiyasida «dunyo bolalari aybsizdir» g’oyasi o’rtaga tashlangan.

Bolalarning omon qolishi, himoyasi va rivojlanishini ta'minlash bo'yicha Butunjahon sammiti 1990 yil 30 sentyabrda Nyu-Yorkda Birlashgan Millatlar Tashkilotida bo'lib o'tdi:
1. Biz bolalar uchun Butunjahon sammitida birgalikdagi majburiyatni qabul qilish uchun yig'ilamiz va shoshilinch ravishda har bir bola uchun yaxshi kelajak uchun universal da'vat qilamiz.
2. Dunyo bolalari begunoh, zaif va qaram. Ular, shuningdek, qiziquvchan, baquvvat va umidvor. Ularning vaqti quvonch va tinchlik, o'ynash, o'qish va o'sish davri bo'lishi kerak. Ularning kelajagi hamjihatlik va hamkorlikka asoslangan bo'lishi kerak. Ularning hayoti yanada mazmunli bo'lishi kerak, chunki ularning istiqbollari kengayib, tajriba orttirishadi.
3. Biroq, ko'plab bolalar uchun bolalik haqiqati butunlay boshqacha.
Muammo
4. Har kuni dunyo bo'ylab ko'plab bolalar ularning o'sishi va rivojlanishiga to'sqinlik qiladigan xavf-xatarlarga duch kelmoqdalar. Ular urush va zo'ravonlik qurbonlari sifatida behisob azob chekishmoqda; irqiy kamsitish, aparteid, tajovuz, chet elliklarni bosib olish va qo'shib olish; uylaridan va oilalaridan ko'chirilgan qochqinlar va ko'chirilgan bolalar sifatida; nogiron bo'lish; yoki beparvolik, suiiste'mol yoki ekspluatatsiya qurbonlari.
5. Har kuni millionlab bolalar qashshoqlik va iqtisodiy inqirozdan aziyat chekmoqda - ochlik va uysizlar, epidemiyalar va savodsizlik, atrof-muhitning tanazzulidan. Ular tashqi qarz muammolarining og'ir oqibatlaridan, shuningdek, ko'plab rivojlanayotgan mamlakatlarda barqaror o'sishning etishmasligi oqibatlaridan aziyat chekmoqda, xususan, eng kam rivojlangan mamlakatlar.
6. Har kuni 40 ming bola to'yib ovqatlanmaslik va kasalliklardan, shu jumladan orttirilgan immunitet tanqisligi sindromi (OITS), toza suv etishmasligi va sanitariya sharoitlari va giyohvandlikning oqibatlaridan vafot etadi.
7. Bular biz siyosiy rahbar sifatida hal qilishimiz kerak.
Imkoniyatlar
8. Mamlakatlarimiz birgalikda bolalar hayotini himoya qilish va azob-uqubatlarni sezilarli darajada engillashtirish, ularning inson salohiyatini har tomonlama rivojlantirishga ko'maklashish va ularni o'z ehtiyojlari, huquqlari va imkoniyatlari to'g'risida xabardor qilish uchun vosita va bilimlarga ega. Bola huquqlari to'g'risidagi Konvensiya bolalar huquqlari va farovonligini chinakam hurmat qilish uchun yangi imkoniyatni ochib beradi.
9. So'nggi paytlarda xalqaro siyosiy muhitning yaxshilanishi ushbu vazifani engillashtirishi mumkin. Xalqaro hamkorlik va hamjihatlik orqali endi ko'p sohalarda aniq natijalarga erishish mumkinligi aniq - iqtisodiy o'sish va rivojlanishni tiklash, atrof-muhitni muhofaza qilish, o'limga olib keladigan va nogiron kasalliklarning tarqalishini to'xtatish, katta ijtimoiy va iqtisodiy adolatni ta'minlash. Qurolsizlanish bo'yicha hozirgi qadamlar, shuningdek, noharbiy maqsadlarga erishish uchun muhim resurslarni bo'shatish mumkinligini anglatadi. Ushbu resurslarni qayta taqsimlashda bolalarning farovonligini ta'minlash eng ustuvor vazifa bo'lishi kerak.
Vazifalar
10. Bolalar salomatligi va ovqatlanishini yaxshilash eng muhim mas'uliyat va hozirda mumkin bo'lgan vazifadir. Har kuni o'n minglab o'g'il va qizlarning hayotini saqlab qolish mumkin, chunki ularning o'limining sabablari butunlay yo'q qilinadi. Bolalar va bolalar o'limi koeffitsienti dunyoning ko'p qismlarida qabul qilinishi mumkin bo'lmagan darajada yuqori, ammo ular allaqachon ma'lum bo'lgan va osonlik bilan mavjud bo'lgan dorilar yordamida sezilarli darajada kamayishi mumkin.
11. Imkoniyati cheklangan bolalar va o'ta og'ir sharoitdagi boshqa bolalarga ko'proq e'tibor, g'amxo'rlik va yordam ko'rsatilishi kerak.
12. Umuman ayollarning rolini kuchaytirish va ular uchun teng huquqlarni ta'minlash dunyo bolalariga foyda keltiradi. Boshidanoq qizlarga teng munosabatda bo'lish va ularga teng imkoniyatlar berish kerak.
13. Hozirgi vaqtda 100 milliondan ortiq bolalar asosiy maktabdan tashqarida, ularning uchdan ikki qismi qizlardir. Asosiy ta'lim va savodxonlikni ta'minlash dunyo bolalarining rivojlanishi uchun qo'shilishi mumkin bo'lgan muhim hissadir.
14. Har yili yarim million onalar tug'ish bilan bog'liq sabablarga ko'ra vafot etadi. Xavfsiz onalik barcha mumkin bo'lgan vositalar bilan ta'minlanishi kerak. Asosiy e'tibor oilaning kattaligi va tug'ilish oralig'ini ongli ravishda rejalashtirishga qaratilishi kerak. Bolalarning o'sishi va farovonligi uchun asosiy birlik va tabiiy muhit bo'lgan oila har qanday himoya va yordam bilan ta'minlanishi kerak.
15. Barcha bolalarga o'zlarining farovonligini ta'minlaydigan oila yoki tarbiyachi bilan xavfsiz va qo'llab-quvvatlovchi muhitda o'z potentsiallarini aniqlash va bajarish imkoniyatini berish kerak. Ular erkin jamiyatda tabiiy hayotga tayyor bo'lishlari kerak. Yoshligidanoq ularni o'z mamlakatlarining madaniy hayotida ishtirok etishga undash kerak.
16. Iqtisodiy sharoit bolalar taqdiriga, ayniqsa rivojlanayotgan mamlakatlarda katta ta'sir ko'rsatishda davom etadi. Barcha bolalarning kelajagi uchun barcha mamlakatlarda barqaror iqtisodiy o'sish va rivojlanishni ta'minlash yoki tiklashni davom ettirish va qarzdor rivojlanayotgan davlatlar oldida turgan tashqi qarz muammolarini erta, har tomonlama va uzoq muddatli hal etishga doimiy e'tibor berishni davom ettirish zarur.
17. Ushbu muammolar milliy harakatlar va xalqaro hamkorlik orqali barcha mamlakatlar tomonidan doimiy va kelishilgan harakatlarni talab qiladi.
Majburiyatlar
18. Bolalarning farovonligi eng yuqori darajada siyosiy harakatlarni talab qiladi. Biz ushbu choralarni ko'rishga qat'iy qaror qildik.
19. Shu bilan biz tantanali ravishda bolalar huquqlari, yashash, himoya qilish va rivojlanishning ustuvor yo'nalishini o'z zimmamizga olamiz. Shuningdek, u barcha mamlakatlar farovonligini ta'minlaydi.
20. Biz xalqaro hamkorlik doirasida, shuningdek alohida mamlakatlar darajasida birgalikda harakat qilishimizga kelishib oldik. Biz bolalar huquqlarini himoya qilish va ularning hayotini yaxshilashga qaratilgan quyidagi 10 bandli dasturga sodiqligimizni bildiramiz:
1) Biz Bola huquqlari to'g'risidagi konvensiyani iloji boricha tezroq erta ratifikatsiya qilish va amalga oshirishga ko'maklashamiz. Dunyo bo'ylab turli mamlakatlardagi turli madaniy va ijtimoiy qadriyatlarni hisobga olgan holda bolalar huquqlari to'g'risida ma'lumot beruvchi dasturlarni ishga tushirish kerak.
2) Biz barcha mamlakatlarda va barcha xalqlarda bolalar salomatligini yaxshilash, tug'ruqdan oldin parvarish qilish va bolalar va bolalar o'limini kamaytirish bo'yicha milliy va xalqaro darajada qat'iyatli choralar ko'rishga intilamiz. Biz barcha jamoalarning barcha bolalarini toza suv bilan ta'minlashni, shuningdek, yaxshi sanitariya sharoitlaridan universal foydalanishni qo'llab-quvvatlaymiz.
3) Biz bolalik davrida ochlik, to'yib ovqatlanmaslik kabi choralarni ko'rish orqali optimal o'sish va rivojlanishni ta'minlashga intilamiz, shu bilan butun aholisini boqish uchun imkoniyatga ega bo'lgan dunyoda millionlab bolalarni fojiali azoblardan ozod qilamiz.
4) Biz ayollarning o'rni va mavqeini mustahkamlashga intilamiz. Biz mas'uliyatli oilani rejalashtirish, bo'sh joy ajratish, emizish va xavfsiz onalikni targ'ib qilamiz.
5) Biz bolalarni tarbiyalashda oilaning roliga bo'lgan hurmatni targ'ib qilamiz va ota-onalar, boshqa tarbiyachilar va jamoalarning bolalikning dastlabki bosqichlaridan o'spirinlikgacha bo'lgan davrda bolalar uchun ovqatlanish va davolashni ta'minlash bo'yicha sa'y-harakatlarini qo'llab-quvvatlaymiz. Biz, shuningdek, oilasidan ajralgan bolalarning alohida ehtiyojlarini tan olamiz.
6) Biz savodsizlikni kamaytiradigan va barcha bolalarga kelib chiqishi va jinsidan qat'i nazar ta'lim olish imkoniyatini beradigan, bolalarni mehnatga tayyorlaydigan va umrbod o'qish imkoniyatlarini beradigan dasturlarni amalga oshirishga intilamiz, masalan, kasb-hunar ta'limi orqali va bu bolalarni qo'llab-quvvatlash hissi bilan va qo'llab-quvvatlaydigan madaniy va ijtimoiy sharoitda voyaga etishlariga imkon beradi.
7) Biz ayniqsa og'ir sharoitlarda yashayotgan millionlab bolalarning ahvolini engillashtirishga harakat qilamiz - masalan, aparteid yoki chet el ishg'oli qurbonlari, yetim va ko'cha bolalari, mehnat muhojirlari farzandlari va tabiiy va insoniy ofatlar qurbonlari, bolalar - shafqatsiz munosabatda bo'lgan, noqulay ijtimoiy sharoitlarda yashaydigan va ekspluatatsiya qilinadigan bolalar va nogironlar. Qochqin bolalarga yangi hayotda ildiz otishi uchun ularga yordam berish kerak. Biz ishlayotgan bolalarni maxsus himoya bilan ta'minlash va noqonuniy bolalar mehnatini yo'q qilishga intilamiz. Biz bolalar giyohvand moddalarni noqonuniy iste'mol qilish qurboniga aylanmasligi uchun qo'limizdan kelganicha harakat qilamiz.
8) Biz bolalarni urush balosidan himoya qilishga qat'iy intilamiz va hamma joyda bolalarning tinch va xavfsiz kelajagini ta'minlash uchun kelajakda qurolli to'qnashuvlarning oldini olish uchun choralar ko'ramiz. Biz bolalar tarbiyasida tinchlik, tushuncha va dialogning ahamiyatini targ'ib qilamiz. Urush paytida ham, zo'ravonlik harakatlarida ham bolalar va ularning oilalarining asosiy ehtiyojlari kafolatlanishi kerak. Bolalar manfaati uchun biz tinchlik va urush va zo'ravonlik davom etadigan maxsus xavfsizlik yo'laklarini yaratishga chaqiramiz.
9) Biz barcha bolalar xavfsizroq va sog'lom kelajakda yashashlari uchun atrof-muhitni muhofaza qilish bo'yicha birgalikdagi choralarni ko'rishga intilamiz.
10) Biz qashshoqlikka qarshi global hujumni boshlashga intilamiz, bu bolalar farovonligiga bevosita foyda keltiradi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda, ayniqsa kam rivojlangan mamlakatlarda bolalarning zaifligi va maxsus ehtiyojlari yuqori ustuvorlikka loyiqdir. Biroq, o'sish va rivojlanish milliy faoliyat va xalqaro hamkorlik orqali barcha davlatlarning yordamiga muhtoj. Bu rivojlanayotgan mamlakatlarga tegishli qo'shimcha manbalarni uzatishni, shuningdek savdoning adolatli shartlarini, savdoni yanada liberallashtirish va qarzlarni yumshatish choralarini talab qiladi. Bu shuningdek, ayniqsa, rivojlanayotgan mamlakatlarda keng iqtisodiy o'sishni ta'minlovchi, shu bilan birga aholining eng zaif qatlamlari, xususan bolalarning farovonligini ta'minlaydigan tarkibiy tuzatishlarni o'z ichiga oladi.
Keyingi qadamlar
21. Butunjahon bolalar sammiti bizni aniq choralar ko'rishga chorladi. Biz ushbu chorlovni qabul qilishga rozi bo'ldik.
22. Biz izlayotgan sheriklar orasida biz birinchi navbatda bolalarning o'ziga murojaat qilamiz. Biz ularni ushbu harakatlarda ishtirok etishga da'vat etamiz.
23. Shuningdek, biz bolalar farovonligini ta'minlash bo'yicha umumiy sa'y-harakatlarda Birlashgan Millatlar Tashkiloti tizimidan, shuningdek boshqa xalqaro va mintaqaviy tashkilotlardan qo'llab-quvvatlashga intilamiz. Biz nodavlat notijorat tashkilotlarini ushbu yo'nalishdagi milliy sa'y-harakatlarga va qo'shma xalqaro harakatlarga ko'proq jalb qilishga chaqiramiz.
24. Biz milliy va xalqaro miqyosda aniqroq harakatlar uchun asos bo'lgan Harakatlar rejasini tasdiqlash va amalga oshirishga qaror qildik. Biz barcha hamkasblarimizni ushbu rejani ma'qullashga chaqiramiz. Biz milliy rejalarimizning ustuvor yo'nalishlaridan biri bo'lgan ushbu majburiyatlarni amalga oshirish uchun vositalarni taqdim etishga tayyormiz.
7. Bola huquqlari bo'yicha qo'mita.
Bola huquqdali bo’yicha qo’mita bola huquqlari bo’yicha Konvensiyaning 43-moddasiga binoan 1991 yilda tashkil etilgan. Bu Qo’mitaning birinchi sessiyasi 1991 yilda bo’lib o’tgan. Qo’mita o’n nafar ekspertdan iborat. Uning zimmasiga bola huquqlarini ragbatlantirish uchun ko’rashayotgan, Konvensiya qatnashchisi bo’lgan barcha davlatlar o’rtasida muntazam muloqot yo’lga qo’yilishini ta'minlash vazifasi topshirilgan.
Ular mustaqil faoliyat yuritadilar. Qo’mita majlislari har yili Nьyu-Yorkda bo’lib o’tadi. Qo’mita faoliyati to’g’risida ma'ruza ikki yilda bir EKOSOS orkdli Bosh Assambleyaga taqdim qilinadi.
Konvensiyaning 44-moddasiga binoan, a'zo-davlatlar qo’mitaga Konvensiyada tan olingan huquqlar mustaxkamlash yuzasidan kurilayotgan chora-tadbirlar to’g’risida ma'ruzalar taqdim etishlari shart bo’ladi. Birinchi ma'ruza tegishli davlatga Konvensiya kuchga kirganidan so’ng ikki yil ichida taqdim qilinishi shart. Keyingilari esa keyingi har besh yil ichida bir taqdim etiladi. Konvensiyaga muvofik, a'zo-davlat uz hududida ma'ruzalari oshkoraligini ta'minlab berishi lozim. Qo’mita ma'ruzalarni urganib, umumiy harakterdagi taklif va tavsiyalar berishi mumkin. Agar ma'ruza yuzasidan mulohazalar qilinsa, bu haqda Bosh Assambleyaga xabar qilinadi.
BMTning inson huquqlariga oid Konvensiyaviy organlarining asosiy vazifasi tegishli Konvensiya qoidalari bajarilishini nazorat qilishdir. Qo’mitalarning mulohazalari yuridik majburlov kuchiga ega emas. Lekin Qo’mita mulohazalarini inobatga olmaslik tegishli Konvensiyaga xurmatsizlarcha karashni bildiradi. Qo’mitalarda Konvensiyada ko’rsatilgan huquqlar bo’yicha ekspertlar faoliyat yuritadilar.ekspertlar uz davlati manfaatidan kelib chikib emas, balki mustakil ekspert sifatida ish olib boradilar. Bu esa ularning adolatli mulohaza chiqarishini ta'minlaydi.
Qo’mita 1989 yil qabul qilingan Bola huquqlari to’g’risidagi Konvensiyani ratifikatsiya qilgan yoki unga qo’shilgan davlatlar uzlarining bu boradagi majburiyatlarini kay tarzda bajarayotganliklarini kuzatib boradi. Konvensiya qatnashchisi bo’lgan davlatlar Konvensiya bajarilishiga qaratilgan tadbirlar haqidagi va bola huquqlarini amalga oshirish soxasidagi taraqqiyot to’g’risidagi ma'ruzalarni muntazam ravishda shu Qo’mitaning uziga tavdim etadilar. Bu ma'ruzalarning milliy darajada oshkor etilishi va keng ommalashtirilishi ta'minlanadi.