A. A. Karimov j. E. Kurbanbayev s. A. Jumanazarov

12.5. Kompleks ishlab chiqarish va qo‘shimcha mahsulot
xarajatlarini hisobi
Birgalikda ishlab chiqariladigan va qo ‘shimcha mahsulotlar bir 
mahsulotni ishlab chiqarish muqarrar ravishda boshqa mahsulotlami 
ishlab chiqarishga olib boradigan ishlab chiqarishga xosdir. Quyidagilar 
bunday tarmoqlarga misol bo ‘la oladi:
424

---

Tarmoq
Tayyor mahsulot
1. Qishloq xo‘jalik mahsulotlarini 
qayta ishlash 
Sut zavodi 
G o‘sht kombinati
sut, qaymoq, saryog‘, tvorog 
G o‘sht, teri, yog‘, suyak
2. Kimyo sanoati
Organik kimyo zavodi
Etilen, propilen, benzol
Quyida kompleks ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olish 
chog‘ida foydalaniladigan atamalar keltirilgan:
Kompleks yoki qo‘shimcha ishlab chiqarish xarajatlari. Bunga 
yagona texnologik jarayon bilan bog‘liq b o ‘lgan, shu jarayon davomida 
ikki yoki undan ortiq turdagi mahsulot ishlab chiqariladigan xarajatlar 
kiradi.
Q o‘shma mahsulotlar - bu ancha bozor qiymatiga ega bo‘lgan, 
ajralib chiqish nuqtasiga qadar alohida mahsulot bo‘la olmaydigan ikki 
va undan ortiq mahsulotdir.
Ajralish nuqtasi - bu texnologiya jarayonidagi qo‘shma mahsulot, 
alohida mahsulot sifatida tan olinadigan nuqta.
Alohida xarajatlar ~ ajralish nuqtasidan keyin 
mahsulot bilan 
b o g iiq xarajatlardir.
Q o‘shimcha mahsulotlar - bu bozor qiymatiga ega b o ig an , ajralish 
nuqtasiga qadar asosiy mahsulotdan 
ajralmaydigan mahsulotlar 
hisoblanadi.
Kompleks ishlab chiqarishda bir mahsulotni ikkinchi mahsulotsiz 
ishlab chiqarib boim aydi, lekin nisbati turlicha b o iish i mumkin. G o‘sht 
yetkazib beruvchi kompaniya qushxonada faqat bir xil mahsulot 
olmaydi, chunki go‘sht bilan birga suyak, teri, yog‘ chiqadi.
Kompleks ishlab chiqarishda xarajatlami taqsimlash sabablari:
1. Tashqi moliya hisobotlari va soliq organlari uchun zaxiralami va 
sotilgan mahsulot tannarxini baholash.
2. Ichki maqsadlar uchun, masalan, ijrochilami mukofotlash uchun 
zaxiralami va sotilgan mahsulot tannarxini baholash.
425

---

3. Xaridorga birgalikda ishlab chiqarilgan mahsulotning faqat bir 
qismini sotishni k o ‘zda tutuvchi 
shartnomalar bo‘yicha xarajatlami 
aniqlash.
4. Tariflami davlat y o ‘li bilan tartibga solish. Masalan, neft va 
tabiiy gaz kompleks qayta ishlanadi, lekin AQShda faqat tabiiy gaz 
narxni tartibga solish obyektidir.
Birgalikda ishlab chiqariladigan mahsulot ajralish nuqtasida tayyor 
hisoblansa va yana qayta ishlashni talab qilmasa, kompleks xarajatlami 
taqsimlashning quyidagi usullaridan foydalaniladi:
1. Sotishga asoslangan usul;
2. Natural k o ‘rsatkichlar usuli.
1) 
Sotishga asoslangan usul. Bu usul kompleks xarajatlami ajralish 
nuqtasida mahsulotlaming bozor qiyati asosida taqsimlaydi, y a’ni bu 
usuldan 
foydalanilganda 
kompleks 
chiqimlar 
birgalikda 
ishlab 
chiqarilayotgan mahsulotga ulami sotish qiymatining baholariga 
mutanosib taqsimlanadi, bunda sotishning yuqori narxlariga ko‘p 
xarajatlar muvofiq kelishi nazarda tutiladi.
M isol. Kompleks xarajatlarlOOO sh.b.
M a h su lo tla r
B irlik la r
m iq d o ri
B irlik n in g ajralish 
n u q tasid ag i b o zo r qiym ati, 
sh.b.
S otishning ja m i 
qiym ati, sh.b.
A M ah su lo t
100
20
2000
В M a h su lo t
4 00
15
6000
Jam i
8000
A mahsulotga 1000 sh.b. taqsimlangan x (2000 sh.b. / 8000 sh.b.) = 250 
sh.b.
В mahsulotga 1000 sh.b. taqsimlangan x (6000 sh.b. / 8000 sh.b.) = 750 
sh.b.
Taqsimlangan jam i kompleks xarajatlar 
1000 sh.b.
Sotish qiymatiga asoslangan usul natural ko‘rsatkichlar usuli 
kamchiliklaridan holi bo‘lsa-da, uning bitta nuqsoni bor: u oldingi
426

---

xarajatlar sotishdan olingan daromadlar bilan aniqlanadi, degan 
tasaw urga asoslanadi.
Masalan, sotishdan kam daromad tushadigan foydasiz mahsulotga 
kompleks xarajatlam ing kam qismi tasdiqlanadi va shu bilan u foyda 
beradi, degan taassurot hosil qilinadi.
2) 
Natura ko‘rsatkichlar usuli. Bu usulda kompleks xarajatlami 
ajralish 
nuqtasida ulaming o ‘zaro nisbati asosida taqsimlashda 
mahsulotning vazni yoki hajmi kabi haqiqiy ko‘rsatkichlardan 
foydalaniladi.
Kompleks xarajatlar 1000 sh.b.
M ahsulotlar 
Miqdor
A M ahsulot 
100
В Mahsulot 
400
Jami 
500
A mahsulotga 1000 sh.b. taqsimlangan x (100 b. / 500 b.) = 200
sh.b.
В mahsulotga 1000 sh.b. taqsimlangan x (400 b. / 500 b.) = 800
sh.b.
Jami taqsimlangan kompleks xarajat 
1000 sh.b.
Birgalikda ishlab chiqarilayotgan mahsulotlaming sotish narxi har 
xil b o ‘lsa, mahsulot har bir turi birligi tannarxi bir xil bo iish in i nazarda 
tutish shunga olib keladiki, qandaydir mahsulotga katta foyda, 
boshqalariga zarar ko‘rsatiladi. Agar kompleks ishlab chiqarishning 
natijasi suyuq va qattiq mahsulot b o is a , natural ko‘rsatkichlardan 
foydalanish usuli shartli natural birlikni joriy etishni talab qiladi.
Natural k o ‘rsatkichlar usulidan foydalanishning asosiy afzalligi 
uning qulayligidir, biroq bu qulaylik usulning ko‘p sonli kamchiliklari 
oldida yo ‘qqa chiqadi.
Agar mahsulot yana qayta ishlanadigan b o isa , bu holatda 
kompleks chiqimlami taqsimlashning quyidagi usullari qoilaniladi.
3. Mumkin b o ig a n sof sotish qiymati usuli
4. Yalpi foydadan doimiy ulush usuli
427

---

3) 
Sof sotish qiymati usuli. Kompleks xarajatlar sof sotish qiymati 
asosida taqsimlanadi. Sotish sof qiymatini aniqlash uchun ajralish 
nuqtasidan keyingi qo‘shimcha xarajatlami sotish narxidan olib tashlash 
lozim.
Kompleks xarajatlar, sh.b. 30 000
Alohida xarajatlar, sh.b.: A Mahsulot 
16000, В Mahsulot 24000
12.3-jadval