A. A. Karimov j. E. Kurbanbayev s. A. Jumanazarov

Minus
Y alpi foyda, 12,5 
%
5000
5000
10000
S otilgan m ah su lo t tannarxi
3 5000
3 5 0 0 0
7 0 0 0 0
Minus
A lo h id a x arajatlar
16000
24000
4 0 0 0 0
K o m p lek s ishlab ch iq arish x arajatlari
19000
11000
3 0 0 0 0
Bu usuldan foydalanilgandagi yagona gumon (taxmin) shundan 
iboratki, yakka darajada har bir mahsulot bo‘yicha xarajatlar va savdo 
hajmi o ‘rtasida bir xil o ‘zaro bog‘liqlik nazarda tutiladi. Bunday o ‘zaro 
bog‘liqlik ko‘p turdagi mahsulot ishlab chiqaruvchi kompaniyalarda 
kamdan-kam kuzatiladi.
(Mahsulotga taqsimlangan xarajatlar bu usuldan foydalanganda 
hamisha ijobiy bo‘lmaydi. Kompleks ishlab chiqarish xarajatlari b a’zi 
mahsulotlarga manfiy belgi bilan o ‘tadi).
Kompleks 
va 
qo‘shimcha 
mahsulotlar 
hamda 
chiqindilar 
o ‘rtasidagi tafovut ulaming nisbiy qiymatidan iborat.
4 2 9

---

Q o‘shimcha mahsulot - bu kompleks ishlab chiqarish natijasidir. 
Ular birgalikdagi mahsulot yoki asosiy mahsulotning sotilgan qiymatiga 
nisbatan ancha past qiymatga ega bo'ladi. Bunga paxtani qayta ishlash 
chog‘idagi 
tola (asosiy mahsulot) va chigit po‘yloq (qo‘shimcha 
mahsulot), benzin ishlab chiqarishda kerosin va bitum bunga misol b o ‘la 
oladi.
Chiqindilar bilan q o ‘shimcha mahsulotlami aniq chegaralab 
qo‘yish mumkin emas. Q o‘shimcha mahsulot:
a) chiqindiga nisbatan bozorda katta qiymatga ega;
b) ko ‘pincha keyingi texnologiya jarayonining obyekti bo‘ladi, 
chiqitlar esa darhol sotilishi shart, degan fikrlar bor.
Q o‘shimcha m ahsulotlar va chiqindilami hisobga olish asoslari bir 
xil. Asosiy m ahsulot xarajatlarini qo‘shimcha mahsulotlaming yoki 
chiqitlaming bozor qiymatiga kamaytirish eng yaxshi usul hisoblanadi.
Q o‘shimcha 
mahsulot 
daromadlari 
yoki 
so f daromadlari 
(qo‘shimcha mahsulotni sotishdan olingan daromad miqdori minus 
ajralish nuqtasidan keyingi ishlov berishga qo‘shimcha xarajatlar) 
birgalikda ishlab chiqariladigan yoki ishlab chiqarish qo'shim cha 
mahsulot olishga imkon beradigan asosiy mahsulot tannarxidan chiqarib 
tashlanadi.
Q o‘shimcha m ahsulotlami hisoblashning ikki usuli mavjud:
1) Sotishdan tushgan so f daromadni qo‘shimcha mahsulotning 
haqiqatdan sotilishiga qarab taqsimlash. Bu usulda qo‘shimcha 
mahsulotni sotishdan tushgan pul sotish paytidagi daromad sifatida 
kirim qilinadi.
2) Sotishdan olingan so f daromadni haqiqatdan ishlab chiqarilgan 
qo‘shimcha mahsulotga qarab taqsimlash. Bu usulda qo‘shimcha 
mahsulotdan olingan daromad ishlab chiqarishni tugallash paytidagi 
kompleks xarajatlam i aks ettiradigan schyotda kirim qilinadi.
A mahsulotni ishlab chiqarish chog‘ida ishlab chiqarish 
jarayonining oxirida В qo‘shimcha mahsulot hosil bo‘ladi.
Ikkita mahsulot ajralguncha mahsulotga xarajatlar, $ 
60000
Davrdagi ishlab chiqarish:
430

---

A Mahsulot, birlik 
20000
В Q o‘shimcha mahsulot, birlik 
4000
В mahsulot ajralgach qo‘shimcha mahsulotga ishlov 
400
berishga xarajat (4000 b. har biri $ 0,1/b.)
Davrda sotildi:
A Mahsulot, 15000 birlik 
$ 5/b.
В Q o‘shimcha mahsulot, 2000 birlik 
$ 1/b.
Q o‘shimcha mahsulotning haqiqatdan sotilishiga qarab qo‘shimcha 
mahsulotni hisobga olish:
1. Asosiy mahsulot bir donasining tannarxi qo‘shimcha mahsulot 
sotilmaydigani nazarda tutib aniqlanadi. Buning uchun kompleks 
chiqimlar asosiy mahsulotga o ‘tkaziladi: 60000/20000= $ 3/b.
2. Moliyaviy natijalar to‘g ‘risida hisobot tuzish chog‘ida sotilgan 
mahsulotning tannarxidan qo‘shimcha mahsulotni sotishdan olingan sof 
tushum olinadi va shu bilan asosiy mahsulotga o ‘tkazilgan xarajatlar 
kamaytiriladi:
Q o‘shimcha mahsulotni sotishdan olingan so f tushumni hisoblash:
2000*( 1-0,1) = $ 1800
M oliyaviy natijalar:
1. Sotish 
15000x5=75000
2. Sotilgan mahsulot tannarxi 15000 x 3 - 1800 =
43200
3. Yalpi daromad 
31800
Q o‘shimcha mahsulotni uning haqiqatdan 
ishlab chiqarilishiga 
qarab hisoblash.
1. Ishlab chiqarilgan qo‘shimcha mahsulotning taxmin qilingan sof 
sotish qiymati aniqlanadi {4000*(1-0,1)=$3600}.
2. Kompleks chiqimlar kelgusidagi taxminiy sotish qiymati 
miqdoriga kamaytiriladi (60000 - 3600 = $ 56400).
3. Asosiy 
mahsulot 
bitta 
birligining 
tannarxi 
qo'shimcha 
mahsulotdan kelgusida olinadigan sof tushumni hisobga olgan holda 
aniqlanadi (56400/20000 = $ 2,82/b.). Asosiy mahsulot shu tannarx
431

---