A. A. Yusupxodjayev,B. T. Berdiyarov

 
Ruxning asosiy texnologik hususiyatlari 
Rux
(Zn) – zangori oq rangli metall, juda mo‘rt, 100-150 
o
C qizdirilganda 
plastik holatga o‘tadi, yengil jo‘valanadi va cho‘ziladi, zichligi 7,13 g/sm
3
, erish 
harorati 419,5 
o
C. Ochiq havoda tez oksidlanib, yuzasida parda hosil bo‘ladi. 
Suvga bardoshligi yuqori, lekin xlorid, azot va sulfat kislotalarida engil eriydi. 
 
Ruxni xom ashyodan ajratib olishning asosiy texnologiyalari 
Sulfidli rux xom ashyosini bevosita erkin holatigacha tiklash mumkin. 
Masalan:
ZnS+H
2
=Zn+H
2
S (3.1) 
Ammo, kuchli hisoblanuvchi H
2
va SO tiklovchi moddalarni qo‘llashning 
samaradorligi ancha pastdir, chunki (5.1) reaksiya uchun 1000 
0
S da muvozanat 
konstantasi quyidagi ko‘rsatgichga teng:
K
m
=P
Zn
* P
H2S
/ P
H2
=2,1 * 10
-4 
(3.2)
Keltirilgan ko‘rsatgichdan ko‘rinib turubdiki yuqori harorat va bosimda 
ham tiklangan mahsulotlarning chiqishi judayam kam ko‘rsatgichga ega. 
Amaliyotda sulfidlarni oldindan oksidlantirish afzalrdir. 
Sanoatda ZnS ni ZnO gacha oksidlanishi pirometallurgik usul bilan amalga 
oshiriladi. ZnO ni tiklanishi esa pirometallurgik yoki gidrometallurgik usullar bilan 
amalga oshirilishi mumkin. Ohirgi usul bo‘yicha ZnO sulfat kislotasida tanlab 
eritiladi va so‘ngra eritmadan elektroliz yordamida erkin metall olinadi.

---

144 
Ruxni sulfid boyitmasidan ajratib olinishi ZnS, ZnO va Zn larning 
xususiyatlariga bog‘liqdir. Ruxni oksid va sulfidi yuqori haroratda eriydi. Masalan, 
ZnS atmosfera bosimida 1200 
o
C dan ziyod haroratda bug‘lanadi va 2000
o
C gacha 
erimaydi. ZnO esa 1975
o
C da suyuq holatiga o‘tadi. Shuning uchun ZnSni ZnOga 
oksidlanishini yuqori haroratlarda katta tezlik bilan amalga oshiriladi. Rux sulfidini 
oksidlanishi ekzotermik jarayondir va ung qo‘shimcha yoqilg‘i sarflanmaydi. 
Ruxni oksiddan tiklash uchun ko‘p energiya sarflanadi. SHuning uchun 
pirometallurgik tiklanish yuqori harorat va tiklovchi moddaning miqdorligida olib 
boriladi. Elektrolitik tiklanish ham elektr quvvatini katta hajmda sarflanishi bilan 
bog‘liqdir. Metallik rux onson suyuq holatga o‘tadi – erish harorati 419
o
C, 907
o
C 
esa da bug‘ holatiga o‘tadi, shuning uchun pirometallurgik tiklanishda rux bug‘ 
ko‘rinishida ajralib chiqadi. 
Piro va gidrometallurgik usullarni xususiyatlarini ko‘rib chiqamiz. 
Pirometallurgik usulda yakunlovchi mahsulot sifatida g‘ovakli kuyindi 
olinadi. Kuydirish davrida modda oltingugurtni yo‘qotib, keyin qotishma shaklga 
o‘tadi. Qotishma olish uchun harorat 1300-1400
o
C gacha ko‘tarilishi kerak. Buni 
aglomerasiya jarayonida amalga oshiriladi. Aglomerat keyinchalik qattiq uglerod 
yordamida tiklanadi. 
Ruxni pirometallurgik usulda ishlab chiqarishning texnologik sxemasi 5.1- 
rasmda ko‘rsatilgan. 

---

145