A. A. Yusupxodjayev,B. T. Berdiyarov

3.2.
 
Sulfidli rux boyitmasini kuydirish jarayonlarining maqsadi, turlari va 
fizika-kimyoviy asoslari 
Boyitmani kuydirishdan asosiy maqsad - sulfidli ruxni tiklanish jarayoniga 
tayyorlangan oksid holatiga tezroq va kam sarf harajatlar bilan o‘tkazishdir. 
Kuydirish natijasida kuyindi shunday holatda olish kerakki, undan keyingi qayta 
ishlash bosqichlarida ruxni ajratib olish ko‘rsatgichlari yuqori qiymatlarda bo‘lishi 
kerak. SHuning bilan bir qatorda, kuydirishda ajralib chiqayotgan oltingugurt 
birikmalari to‘laroq darajada sulfat kislotasi olish uchun yuborilishi lozim. 
Pirometallurgik usul uchun kuyindi aglomerat shaklda olinadi va aglomerta 
keyinchalik yuqori haroratda qattiq uglerod yoki boshqa tiklovchilar modda 
yordamida tiklanadi. 
Gidrometallurgiya usuli uchun tanlab eritishga mo‘ljallangan kuyindi 
quyidagi talablarga javob berishi kerak: 
1) sulfidlarda oltingugurt miqdori iloji boricha kam bo‘lishi kerak (0,1-0,3 %);
2) kuyindida sulfat ko‘rinishdagi oltingurut birikmalarining miqdori bir 
me’yorda bo‘lishi (Sso
4
2-4 %); 
3) kuyindida mayda fraksiyaning (0,15 mm) yuqori miqdorda bo‘lishi; 
4) ferrit va silikat shakldagi rux miqdorining ka miqdorda bo‘lishi. 
Zamonaviy amaliyotda tanlab eritish jarayoni uchun javob beradigan 
kuyindi qaynar qatlam (QQ) pechlarida, 900-1000 
0
C oralig‘ida olinadi. 
 
 
 

---

148 
Rux boyitmasini kuydirish jarayonining kimyoviy reaksiyalari 
Jarayonning kimyoviy reaksiyalari deb, dastlabki xom ashyoda birin-ketin 
o‘tadigan kimyoviy o‘zgarishlariga aytiladi. Jarayon natijasida boradigan
kimyoviy jarayolar yakuniy mahsulotlar bilan tavsiflanadi. 
Kuydirish jarayonida dastlakbi reaksiyalar uch turda bo‘lishi mumkin: 
ZnS + 2O
2
= ZnSO
4
(3.4) 
ZnS + 1,5 O
2
= ZnO + SO
2
(3.5) 
ZnS + O
2
= Zn + SO
2
(3.6) 
Tajriba 
natijalariga 
ko‘ra, 
kuydirish 
jarayonida 
sulfidlarning 
oksidlanishidan boshlab 900 
0
S gacha birinchi qattiq mahsulot bo‘lib ZnO paydo 
bo‘ladi. YUqoriroq haroratlarda esa moddaning bug‘ holatga o‘tishi kuzatiladi va 
bu jarayon (5.5) reaksiyaning borishi bilan tushuntiriladi. 
Kuydirish jarayonida ikkilamchi rux sulfatlari quyidagi reaksiyalar 
natijasida paydo bo‘lishlari mumkin: 
ZnO + SO
3
= ZnSO
4
(3.7) 
ZnFe
2
O
4
+ SO
3
= ZnSO
4
+ Fe
2
O
3
(3.8) 
3ZnO + 2 SO
3
= ZnO * 2 ZnSO
4
(3.9) 
3ZnFe
2
O
4
+ 2SO
3
= ZnO * 2ZnSO
4
+ 3Fe
2
O
3
(3.10) 
YUqorida 
qayd 
etilgan 
kimyoviy 
reaksiyalarning 
termodinamik 
ko‘rsatkichlari quyidagilar: 
Reaksiya 
t,
0
C 
G, kJ 
lgK
m 
ZnS + 2O
2
= ZnSO
4
25 
1000 
675 
- 383 
118,6 
36,3 
ZnS+1,5O
2
= ZnO+SO
2
25 
440 
77,4 

---

149 
1000 
- 253 
24,0 
ZnO+O
2
= Zn + SO
2
25 
1000 
104 
- 123 
18,3 
11,7 
Sulfidlarni oksidlanish ikkilamchi reaksiyalarning termodinamik tavsiflari:
Reaksiya 
t,
0
C 
G, kJ 
lgK
m 
ZnS + 2O
2
= ZnSO
4
25 
1025 
76,5 
-12,2 
118,6 
0,49 
2SO
2
+O
2
= 2SO
3
25 
1025 
196 
- 179 
24,3 
16,80 
Rux boyitmasini kuydirishda sulfat paydo bo‘lishi texnologik ahamiyatga 
ega. Sulfatlarni termodinamik turg‘unligi reaksiyaning ajralishi muvozanati bilan 
baholanadi: 
Reaksiya: ZnSO
4
= ZnO + SO
3
(3.11) 
Ushbu reaksiyanining o‘zgarmas doimiyligi haroratga bog‘liqdir: 
lg Pso
3
= 11,757 – 8586,0 / T
(3.12) 
Rux boyitmasini kuydirishda, gaz tarkibida SO
2
va O
2
miqdoriga bog‘liq 
bo‘lgan holda, sulfatning maksimal paydo bo‘lish harorati 750 – 850 
0
S ga to‘g‘ri 
keladi. 
Kuydirish davrida rux ferrit va silikat shakllarga bog‘lanishi mumkin: 
ZnO + Fe
2
O
3
= ZnO * Fe
2
O
3
(3.13)
ZnO + SiO
2
= ZnO * SiO
2
(3.14) 
Bu ikkita birikma, keyingi tanlab eritishda sulfat kislotasida qiyin eriydi va 
ruxni isrofgarchilini oshiradi. SHuning uchun kuydirish jarayoni, rux ferriti va rux 
silikati iloji boricha kam hosil bo‘lishi bilan olib borilishi. 
Rux boyitmalarida ko‘pincha qo‘rg‘oshin va kadmiy bor. Asosan ular 
sulfid ko‘rinishda mavjuddir: RbS – galenit va SdS – grikonit. 

---

150 
Kuydirish paytida qo‘rg‘oshin sulfidi 700–800 
o
S da qo‘rg‘oshin oksidi 
(RbO) holiga onson o‘tadi. Qo‘rg‘oshin oksidi esa noruda moddalar bilan 
reaksiyaga kirib, past haroratlarda eriydigan birikmalar paydo qilishi mumkin. 
Kadmiy sulfidi 735
o
C da alanga oladi va oksid shakliga o‘tadi. Ikkala 
sulfidlar yuqori haroratda uchuvchanlik xususiyatiga ega.
Rux boyitmalarida mis xalkopirit, xalkozin va kovellin turlarida uchraydi. 
Bu birikmalarning kuydirish jarayonida o‘zgarishlari mis xom ashyosini qayta 
ishlashda kechadigan jarayonlarga o‘hshashdir. 
Zamonaviy zavodlarda rux boyitmasini kuydirish jarayoni Qaynar qatlam 
(«QQ») pechlarida o‘tkaziladi. 
“QQ” pechlarida kuydirish jarayonining boshqa turdagi kuydirish 
pechlaridan afzalliklari kuydagilardir: 
1) yuqori ishlab chiqarish unumdorligi (oddiy pechlarga nisbatdan 2 – 3 
marta yuqoriroq); 
2) kuydirish jarayonining tartiblanishi va mahsulotni sifatligi; 
3) chiqindi gazlarda SO
2
ning yuqori miqdori va undan sulfat kislotasini 
olish qulayligi; 
4) tanlab eritishda salbiy ta’sir etuvchi ferrit va silikat birikmalarini 
cheklangan holatda paydo bo‘lishi va boshqalardir.