•u
• Şəbəkəyə yem istifadəçiləri cəlb etmək üçün şəbəkə
nin ehtiyatlarının, xidmətlərinin
reklamının təşkil
edilməsini və s.
/
Şəbəkənin işinə dırektorluq nəzarət edir. Direktor-
luğun üzvləri 15-20 nəfərdən cox olmayıb, sədrdən, onun
ıkı müavini - koordinatorlardaıı və üzvlərdən ibarətdir.
Direktorluq iştirakçı kilabxanalann rəhbərləri ilə razılaşdı
rılmaqla kitabxanaların avtomatlaşdırılması sahəsində ha-
zulıqlı kitabxanaçı və kompüter-informasiya texnologiyası
sahəsində mütəxəssislərdən təşkil olunur. Əksər ölkələrdə
dırektorluğa iştirakçı kitabxanaların direktor müavinləri və
kompüter-informasiya mərkəzlərinin müdirləri daxildir. D i
rektorluq kitabxananın inzibatı-təsərrüfat işlərinə müdaxilə
edə bilməz və yalnız aşağıdakı
funksiyaları yerinə yetirə
bilər:
• Şəbəkənin fəaliyyət strategiyasının və inkişaf planının
hazırlanması;
• Bütövlükdə şəbəkədə və onun ауп-ауп qovşaqla
rında işlərin təşkili və nəzarət;
• Şəbəkənin fəaliyyəti üçün material-maliyyə vəsaitləri
nin əldə olunması
və iştirakçılar arasında paylan
ması;
• Görülən islərin keyfiyyətinə və həcminə nəzarət;
• Oxuculara xidmət reqlamentinə, texnoloji-maliyyə
intizamına nəzarət;
• Yeni üzvlərin qəbulu və s.
Kitabxanaların inkişafının əsas istiqamətlərinə aid bir
sıra metodik, təşkilati məsələlərin işlənməsi üçün direk
tor!uq metodik qruplar da yarada bilər.
45
Korporativ Kitabxana-İnformasiya Şəbəkəsi «pay
lanmış» şəkildə, ərazi cəhətdən uzaq məsafədə yerləşən
ayrı-ayrı kitabxana kompüter-informasiya şəbəkələrinin şə
bəkəsidir.
Şəbəkələr arasında əlaqə müvafiq texniki-
proqram vasitələri, rabitə xətləri, internet vasitəsilə, tele
kommunikasiya kanallan ilə təmin edilir. Korporativ şəbə
kənin
strukturu, topologiyası və proqram-aparat təminatı
şəbəkənin
qarşıya qoyduğu məsələlərin mürəkkəbliyi, iş
tirakçıların çoğrafi yerləşmələri ilə müəyyən olunur. Böyük
şəbəkələrin strukturunda, onlann idarə olunmasını təmin
edən Baza informasiya mərkəzinin-provayderin və
Ərazi şəbəkə mərkəzlərinin olması zəruridir. Belə ki:
• Baza informasiya mərkəzi-provayder şəbəkənin
bütövlükdə texııiki-informasiya, administrasiya xid
mətinin yerinə yetirilməsini və şəbəkənin fəaliyyətinə
nəzarəti təmin edir.
■ Ərazi şəbəkə mərkəzi müəyyən ərazidə fəaliyyət
göstərən informasiya şəbəkələrinə xidməti və onlann
korporativ şəbəkədə birgə fəaliyyətini təmin edir.
Şəbəkə daxilində və digər sistemlərlə qarşılıqlı in
formasiya əlaqəsi Z39.50, H T 1 P , F T P protokollan vasi
təsilə həyata keçirilir. Q eyd olunan protokollardan istifadə
şəbəkə daxilində informasiya şəffaflığını və müxtəlif ap a
rat-proqram təminatına malik, müxtəlif uzaqlıqda yerləşən
kitabxana-informasiya sistemləri arasında yüksək effektli
informasiya mübadiləsini təmin edir.
Korporativ Kitabxana-İnformasiya Şəbəkəsinin in
formasiya təminatı əsasən, şəbəkənin iştirakçısı olan ki
tabxanaların lokal kitabxana informasiya mərkazlərində,
qismən isə baza informasiya mərkəzində və ərazi
şəbəkə
46
mərkəzlərində korporativ şəkildə hazırlanır. Lokal kitab
xana informasiya mərkəzləri həmçinin kitabxana filialları
nın da informasiya ehtiyatlarının yarıdılmasını təmin edir
və öz oxucularına kompüter sinifləri vasitəsilə Intrenet və
Intranet şəbəkəsinin elektron xidmətlərini təşkil edir.
Korporativ
Kitabxana-İnformasiya
Şəbəkəsinin
proqram təminatı ilk növbədə, şəbəkənin məhsuldarlığını,
etibarlı fəaliyyətini, kompüter, periferiya, telekommunika
siya qurğularının şəbəkədə işləməsini təmin etməli, bey
nəlxalq şəbəkə standartlarına cavab verməli,
şəbəkənin
digər informasiya sistemlərinə inteqrasiyasını təmin etm ə
lidir. Şəbəkədə texnoloji proseslərin yerinə yetirilməsi isə
Korporativ
Kitabxana İnformasiya Sistemləri vasitəsi ilə
yerinə
yetirilir. ’ Korporativ
Kitabxana-İnformasiya
Sistemləri aşağıdakı tələblərə cavab verməlidir:
■ Müxtəlif
maşınla
oxunan
formatda
hazırlanmış
qeyri-məhdud
sayda
və
həcmdə
paylanmış
məlumatlar bazalan ilə işləyə bilməlidir;
■ Biblioqrafik və elektron mətn və multimedia tipli
informasiyanın bazaya bir dəfə daxil edilməsini,
müxtəlif əlamətlərinə görə məlumatların operativ və
çoxaspektli axtarışını, ədəbiyyatın elektron formada
sifarişini, axtanşın nəticəsinin sənəd formasında (m ə
sələn, kataloq kartı) çapı, sorğunun nəticəsinin
məsafədən
asılı
olmayaraq
digər
tələbatçılara
(oxuculara, kitabxanalara, təşkilatlara) ötürülməsini,
digər kitabxanaların kataloqlannda on-line
axtanşı,
şəbəkə kataloqlarının
bir neçə nüsxədə etibarlı
qorunmasını təmin etməlidir;
47
• Sistem özü və özünün bütün ehtiyatlan, oxucular,
elektron xidmətin statistikası haqqında informasiya
verməlidir;
• Sistem atributlu istifadəni təmin etməlidir;
• Digər informasiya sistemlərinin ehtiyatlanın öz ehtiy-
atlanna inteqrasiya etmək imkanına malik olmalıdır;
- Sistemin interfeysi az hazırlıqlı istifadəçilər üçün an
laşıqlı və sadə olmalıdır və s.
Korporativ Kitabxana-İnformasiya şəbəkəsində əsas
texnoloji proseslər
şəbəkənin informasiya elıtiyatlanmn
birgə yaradılması, qorunması və istismanna xidmət edir
və şəbəkənin proqram təminatı vasitəsilə avtomatik olaraq,
müvafiq
struktur bölmələri tərəfindən yerinə yetirilir.
M əhz bu səbəbdən Korporativ Kitabxana-İnformasiya
Şəbəkəsinin proqram təminatı aşağıdakı
funksiyaları ye
rinə yetirən proqram vasitələrindən təşkil olunmalıdır:
1. Daxil olan ədəbiyyatın uçotu və işlənməsi, kollektiv
istifadə üçün elektron kataloqun yaradılması;
2. Şəbəkənin informasiya ehtiyatına normativ formal-
məntiqi nəzarət və informasiya məhsulunun key
fiyyətinin təmin olunması;
3. Avtomatik lüğət və linqvistik təminatın yaradılması
və leksioqrafik-linqvistik nəzarət;
4. İnformasiyanın arxivləşməsi;
5. Oxuculara elektron xidmət;
6. Elektron nəşrlərin və multimedia materiallarının h a
zırlanması.
Daxil olan ədəbiyyatın kataloqlaşdınlması lokal ki
tabxana-informasiya mərkəzində, Avtomatlaşmış K itab
xana İnformasiya Sisteminin Kataloqlaşdıncı Avtomatlaş-
48
mıs İşçi Yeri vasitəsilə həyata keçirilir.
Avtomatlaşmış
• İsçi Yeri ədəbiyyatın hazır biblioqrafik yazılarıni maşınla
oxunan formatda
(U S M A R C ,
R U S M A R C ,
U N I-
M A R C və s.) nəşriyyat və kitab ticarəti təşkilatlarından
alınmasını, yazıların surətinin iştirakçı
və digər kitabxa
nalardan idxal olunmasını və kitabxananın daxili tələba
tına uyğun informasiyaların: inventar nömrə, rəf şifrəsi,
nüsxələrin sayı və s. əlavə edilməsini təmin edir. Bu za
man ehtiyac olarsa avtomatik olaraq biblioqrafik yazıların
bir formatdan digərinə avtomatik konvertəsi baş verir.
Kataloqlaşdmlan ədəbiyyatın hazır biblioqrafik yazısı ol-
madıqda müəyyən edilmiş qaydalarla biblioqrafik yazı ha
zırlanır. Ədəbiyyatın biblioqrafik yazısının keyfiyyəti yox
landıqdan sonra o, ümumi istifadə üçün elektron kataloqa
daxil edilir. Q eyd edək ki, biblioqrafik yazının keyfiyyəti
üçün bilavasitə kitabxana rəhbəri məsuliyyət daşıyır.
Biblioqrafik yazının keyfiyyəti yoxlandıqda, xüsusi
proqram vasitəsilə formal-məntiqi və normativ nəzarət ye
rinə yetirilir. Belə ki:
• Yazının
kommunikativ formatın biblioqrafik təsvir
qaydalarına tam uyğunluğu yoxlanılır;
■ Yazının
tamlığı-korporativ
kataloqlaşdırma
üçün
müəyyən edilmiş bütün sahələrin informasiya ilə
doldurulması yoxlanılır;
■ Təkrar olunan yazılar aşkar edilir və redaktəsi təklif
olunur;
•
Leksik səhvlərə malik yazılar aşkar edilir və orfo
qrafik lüğət bazası əsasında düzgün yazılmış va
riantlar təklif edilir.
49
Linqvistik-leksioqrafik və terminoloji
nəzarətə əsa
sən
ədəbiyyatın axtarış terminləri, təsnifat indeksləri,
predınet rubrikası, dövlət, təşkilat, nəşriyyat, dövri m ət
buat adlan məruz qalır. Leksioqrafik və terminoloji
nə
zarət
müvafiq lüğət bazası əsasında yerinə yetirilir. Bu
zaman müvafiq proqram modullan vasitəsilə:
■ Terminlərin transletasiyası;
■ Axtariş terminlərinin, predmet rubrika adlannm bir
dildən digərinə avtomatik tərcüməsi;
■ Lüğət təminatının avtomatik yaradılması, redaktəsi
və yeniləşməsi;
■ Digər kitabxana informasiya sistemlərilə lüğət-infor
masiya mübadiləsi təmin edilir.
Arxivləşmə
informasiyanın qorunmasını təmin et
mək üçün istifadə olunan ən vacib texnoloji əməliyyatdır
və bütün kitabxana-informasiya sistemləri bu əməliyyatı
yerinə yetirən vasitələrlə təmin edilir. Arxivləşmə işi
müvafiq kitabxana-informasiya mərkəzinin sistem admini-
stratoru tərəfindən yerinə yetirilir və arxivləşmə prosesinin
müntəzəmliyi və qaydaln Korporativ Kitabxana-İnforma
siya Şəbəkəsinin normativ sənədləri ilə müəyyən edilir.
Adətən işçi arxiv hər iş gününün axırında maqnit infor
masiya daşıyıcılarında saxlanılır.
İşçi arxivlə yanaşı, baza
informasiya mərkəzində ümümsistem və korporativ şəbə
kənin yekun elektron kataloqunun ehtiyat surəti yaradılır.
Şəbəkədə elektron xidmət əsasən on-line formada,
W eb-sayt vasitəsilə yerinə yetirilir. İstifadəçinin, biblio
qrafik yazının bütün axtanş ünsürlərinə görə şadə və
məntiqi operatorlardan istifadə etməklə mürəkkəb kom
50
pleks sorğulan əsasında
konkret kitabxanada, korporativ
-şəbəkədə və digər kitabxana-informasiya
sistemlərində
axtans aparılır.
Tapılmış biblioqrafik yazıların əsasında
ədəbiyyatın elektron forması varsa, o, əldə olunur və ya
sifariş edilir. Sifariş olunan ədəbiyyatın elektron obrazı
yaradılır və elektron sənəd göndərişi vasitələri-elektron
poçt, F T P xidməti və faksla
sifarişçiyə çatdınlır. Q eyd
edək ki, son illər elektron sənəd göndərişi xidməti kitab
xana fəaliyyətində ən önəmli xidmətlərdən birinə çevril
mişdir1. Bu xidməti yerinə yetirdikdə müəllif hüququnun
qorunmasına riayət edilməlidir. Yalnız müəlliflə razılaşdı
qdan, müəllif hüquqlan olmayan və ya müəllif hüququ
nun müddəti bitmiş ədəbiyyatın elektron obrazını sifariş
çiyə göndərmək olar. .
§1.5. Ədəbiyyat axtarışının və sifarişinin kom-
püterləşdirilməsi
Kitabxanaların əsas vəzifəsi olan
oxuculara xidmət
oxucu sorğusu əsasında yerinə yetirilir və bu xidmətin
səviyyəsindən kitabxananın cəmiyyətdəki imici və oxucu
kontingentinin
əhatə
dairəsi
asılıdır.
Kitabxanalarda
oxuculara yüksək xidməti təşkil etmək üçürı ilk öncə
oxucuların ədəbiyyatı əldə etmək üçün sərf etdikləri vaxtı
minimuma endirmək lazımdır. Ənənəvi kitabxanalarda,
oxucu ədəbiyyatı sifariş vermək üçün kataloq qarşısında
xeyli vaxt sərf etməlidir. Kataloq kitab fondunun $ari və-
Elektron sənəd göndərişinin
necə yerinə yetirilməsi kitabın II fəs
lində şərh olunub.
51
ziyyəlini 100% dəqiqliklə əks etdirmədiyindən oxucunun
sifariş verdiyi ədəbiyyatı əldə etmək ehtimalı o qədər də
böyük olmur. Belə ki, kataloq ədəbiyyatın hərəkətini əks
etdirmədiyindən, sifariş olunan ədəbiyyatın cari anda sər
bəst nüsxəsi kitabxanada olmadıqda sərf olunan vaxtın
hədər olduğu aşkar olur. Kitabxananın elektron kataloqu
oxuculara tələb olunan ədəbiyyatın qısa müddətdə kitab
xanada olması haqqında dəqiq məlumat əldə etməsini
təmin edir. Elektron kataloq ədəbiyyat
fondu haqqında
ənənəvi kataloqlardan daha dolğun biblioqrafik məlumata
malik olduğundan, oxucuya çoxelementli və çoxsəviyyəli
axtarış imkanlan təklif edir. Bunun nəticəsində ədəbiyya
tın oxucuya çatmaq ehtimalı xeyli artır. Digər tərəfdən,
oxucu elektron kataloq vasitəsilə uzaq məsafədən ədə
biyyat axtanb, sifariş verə bilir. Qeyri-məhdud sayda
oxucunun, eyni vaxtda elektron kataloqda biblioqrafik
təsvirin bütün əsas elementləri üzrə axtarış aparmaq, ki
tabxanada olan ədəbiyyatı sifariş etmək üçün hər bir Av-
lomatlaşmış
Kitabxana-informasiya
Sistemində
xüsusi
Avtomatlaşmış İşçi Yerləri nəzərdə tutulmuşdur. İR B İS
Avtomatlaşmış Kitabxana-İnformasiya Sistemində lokal
şəbəkə vasitəsilə elektron kataloqda ədəbiyyat axtarmaq
və kitabxanada sərbəst nüsxəsi olan ədəbiyyatı
sifariş
vermək üçün «Oxucu» Avtomatlaşmış İşçi Yeri, İnternet
Beynəlxalq kompüter-informasiya şəbəkəsi vasitəsilə uzaq
məsafədən on-line ədəbiyyat axtanşı üçün W eb -IR B IS
modulu nəzərdə tutulmuşdur.
«Oxucu» Avtomatlaşmış İşçi Yerindən istifadə edən
hər bir oxucu işə başlamazdan əvvəl sistemdə qeydiyyat
dan keçməlidir. Oxucu qeydiyyatdan keçmək üçiin Av-
UxnalUşmış İşçi \ eri yükləndikdə ekranda əks olunan
O xucunun qeydiyyatı {Регистрация чипштетя) forma -
sında
oxucu biletinin nömrəsini və ya adını, soyadım və
atasının adım daxil edib, /$ə başlamaq ( Начать работу)
düyməsini sıxmalıdır (şək. 1). Qeydiyyatdan keçməyən
oxucu «Oxucu» Avtomatlaşmış İşçi Yerindən istifadə edə
bilməz.
H •
•ч.
i ОИО Ч ј м п м
Sək. I.
O xucunun kitabxanaya borcu
olduqda Avtomallaşmış
İşçi Yeri oxucunun kitabxanaya borcu olduğu və bu sə
bəbdən ədəbiyyat sifarisi hüququndan borcunu qaytarana
qədər müvəqqəti olaraq məhrum olduğu
haqqında mə
lumat pəncərəsi açılır və oxucunun qeydiyyatından imtina
olunur. Belə olduqda oxucu, O xucunun qeydiyyatı (Ре
гистрация читателя)
formasının
Ədəbiyyatın
veril
m əsi/q a yta n lm a sı haqqında məlumat {СвеОения o выОа-
чах/втврапшх) düyməsini sıxaraq, açılan eyniadlı dialoq
pəncərəsində hansı ədəbiyyatın kitabxanaya qaytarmalı
olduğunu öyrənə bilər. Belə kı. dialoq pəncərəsinin Ə d ə
biyyatın verilməsi /q a yta n lm a sı haqqında тщ^ита! cəd
vəlinin Q aylanlm a tarixi {Дата eow/xima) sütununda
oxucunun qaytarmalı olduğu kitabın qaytarma tarixi əvə
zinə qırmızı hərflə «Borc» {Долг) sözü yazılmış olur.
Qeydiyyatdan müvəffəqiyyətlə keçdikdən sonra Avtomat -
53
lasmıs işçi Yerinin əsas interfeys
pəncərəsi açılır (sək.
2
) .
Şək. 2.
İnterfeys pəncərəsi menyu sətrindən, alətlər panelindən,
açılan siyahılardan, Lüğət, Sorğu, Qısa və T am təsvir
sahələrindən və cari vəziyyət sətrindən təşkil olunmuşdur.
Menyu sətrində yerləşən menyular
məlumat baza
sının seçilməsini, oxucunun qeydiyyatım, axtanş rejimləri
nin,
tapılmış ədəbiyyatın biblioqrafik təsvirinə baxış re
jiminin müəyyən edilməsini, ədəbiyyatın sifarişini, sorğu
nun nəticəsinin çap edilməsini, ədəbiyyatın biblioqrafik
yazısının yeni fayla ixrac edilməsini və s. əməliyyatların
yerinə yetirilməsini təmin edir. Q eyd edək ki, menyuların
əksər əmrlərini alternativ olaraq alətlər panelinin müvafiq
alətləri vasitəsilə də yerinə yetirmək olar. Bu əmrlərin
54
adının sağında
ona müvafiq alətin “nişanı"-piktoqramı
A s olunur.
Avtomatiaşmış İşçi Yerində Lüğətlər. Məlumatlar
bazası. Görünüş formatı. Yerinə yetirilmiş sorğular, D ə
qiqləşən sorğular. Biblioqrafik element siyahıları nəzərdə
tutulmuşdur. Lüğətlər, Məlumatlar bazası. Görünüş for
matı siyahılan müvafiq olaraq axtanş lüğətlərinin, məlu
mat bazasının və yazılara baxış formatının seçilməsini tə
min edir. Yerinə yetirilmiş sorğular siyahısı vasitəsilə
oxucu yerinə yetirilmiş sorğunu təkrar yerinə yetirə bilir1.
Dəqiqləşən sorğular siyahısı isə bütün baza üzrə deyil,
yalnız əvvəl yerinə yetirilmiş sorğunun nəticəsində tapılmış
sənədlər üzrə yeni sorğuya uyğun axtanş apanlması üçün
istifadə olunur. Əvvəl yerinə yetirilmiş sorğunun nəticə
sində tapılmış sənədlər üzrə yeni axtanş aparmaq
tələb
olunduqda ilk öncə Dəqiqləşən sorğular siyahısından ye
rinə yetirilmiş sorğu seçilir, bundan sonra isə yeni sorğu
formalasdınlır. Q eyd edək ki. cari iş müddətində müsbət
nəticələnən bütün sorğular avtomatik olaraq Yerinə yeti
rilmiş sorğular və Dəqiqləşən sorğular siyahılanna əlavə
olunur.
Lüğət sahəsində Lüğətlər siyahısından seçilən axtanş
elementinə uyğun terminlər siyahısı əks olunur. Qısa təs
vir sahəsi cədvəl formasında olub, tapılmış ədəbiyyatın
qısa biblioqrafik təsvir siyahısını əks etdirir. Qısa biblio
qrafik təsvir sahəsində yazıların yerləşmə ardıcıllığını
Үстт* yetırıJmif konkret sorğunu təkrar yennə yetirmək üçün Ye
rmə yetirilmiş sorğular siyahısından sorğunu seçib, siçan qurğusu
nun «ol duyməsmı sıxmaq lazımdır.
55
с«рт>»а»и 1 дг• n м» _ıj açdan siyahısı vasitəsilə nəşr ilinə, ba
zaya daxilolma tarixinə, sərlövhəyə və s. parametrlərə gö
rə nizamlamaq olar. Q ısa biblioqrafik təsvir sahəsində
konkret ədəbiyyatın tam biblioqrafik təsvirinə baxmaq
üçün kursoru onun yerləşdiyi sətrin üzərinə qoyub siçanın
sol düyməsini
sıxmaq lazımdır. Bu zaman ədəbiyyatın
tam biblioqrafik təsviri Görünüş formalı siyahısı vasitəsilə
seçilən görünüş formatı əsasında Tam təsvir sahəsində
əks olunur. T am təsvir sahəsində yerləşən
— l2S
düymələr müvafiq olaraq cari sənədin seçilmiş biblioqrafik
ünsürü ilə eyni olan bütün sənədlərin axtarşım, cari sə
nədə uyğun ədəbiyyatın elektron versiyası ilə tanış ol
mağı, cari sənədin sifariş olunmasını təmin edir.
Sorğular sahəsi axtanş üçün sorğunun formalaşdınl-
masını təmin edən Sorğu terminim (Термины запроса)
cədvəlindən, Məntiqi (Логика)
və Qısaldılmış (Усече
ние) düymələr qrupundan, Ə lavə məhdudiyyət (Допол
нительные ограничения) seçim elementindən, Yerinə ye
tirmək (Выполнить) düyməsindən və Biblioqrafik təsvir
sahəsi açılan siyahısından ibarətdir.
Cari vəziyyət sətrində isə konkret əməliyyata uyğun
informasiya xarakterli məlumatlar əks olunur.
Avtomallaşmış İşçi Yeri
oxuculann hazırlıq sə
viyyəsinə uyğun olaraq müxətlif axtanş rejimləri təklif
edir:
■ az təcrübəli oxucular üçün;
• əsas;
• kompleks;
• ardıcıl
$6
• əlaqələr üzrə.
Ə n sadə axtanş rejimi az təcrübəli oxucular üçün
nəzərdə tutulmuşdur və A x ta rış (П ои ск)'menyusunun
Yeni
b aşlay an lar
üçün
(«Д ля чайников») əmrini
yükləməklə aktiv olur. Əmri yerinə yetirdəikdə açılan
pəncərədə oxucu axtanş terminini-açar sözləri daxil edib,
Yerinə yetirmək ( Выполнить) düyməsini sıxmalıdır (sək.
3). A xtanş müvəffəqiyyətlə yerinə yetirildikdə, tapılmış
ədəbiyyatın sayı Yerino yetirmək ( Выполнить) düyməsi
nin sağında yazılır. Oxucu Baxış (Просмотр) düyməsini
sıxmaqla tapılmış ədəbiyyatın qısa və tam təsvirinə inter-
feys pəncərəsinin qısa və tam təsviri sahələrində baxa bi
lər.
Şək. 3.
Əsas axtanş interfeys pəncərəsinin
elementləri va
sitəsilə reallaşır. Belə ki, oxucu
axtanş aparmaq uçün
ilk növbədə Məlumatlar bazası və Lüğətlər siyahılarından
müvafiq olaraq axtanş aparacağı
məlumatlar bazasını və
axtanş elementini - məqsədəuyğun biblioqrafik təsvir
elementini (açar sözlər, müəllif, sərlövhə və s.) seçməli
dir. Seçilmiş axtanş elementinə uyğun cari sorğu üçün
axtanş terminlərinin siyahısı Lüğət ( Словарь) sahəsində
57
əks olunacaqdır. Lüğət {Словарь)
sahəsində terminlərin
siyahısı əlifba ardıcıllığı ilə təqdim olunur. Lüğət ( Сло
варь) sahəsindən lazımi termini seçib, Sorğu terminləri
( Термины запроса) sahəsinə ötürmək üçün kursoru seçil
miş terminin üzərinə qoyub,
düyməsini və ya siçanın
sol düyməsini iki dəfə sıxmaq lazımdır. Bu əməliyyatı
Lüğət ( Словарь) sahəsində kursoru lazımi terminin üzərinə
qoyub buraxmayaraq Sorğu terminləri {Термины запроса)
sahəsinə “ötürməklə” də yerinə yetirmək olar. Lüğət
( Словарь) sahəsində lazımi termini tez tapmaq üçün A çar
(Клюнь) sətrindən istifadə olunur. Əgər oxucu Açar
(Клюнь) sətrinə
"ma" ifadəsini daxil etsə, Lüğət (Сло
варь) sahəsindəki terminlərə baxış verilən ifadəyə uyğun
başlayacaq. Məsələn, maşın, marafon və s.
Yerino ye
tirmək (Выполнить) düyməsini sıxdıqdan sonra sorğunun
nəticəsi - sorğuya görə tapılan ədəbiyyatların
qısa bib
lioqrafik təsviri cədvəl şəklində qısa təsvir sahəsində əks
olunacaqdır. T am təsvir sahəsində isə qısa təsvir sahə
sində əks olunan sənədlər siyahısının birinci
sənədinə
uyğun ədəbiyyatın tam təsviri seçilmiş görünüş formatı
əsasında əks olunacaqdır. Qısa təsvir sahəsində əks olu
nan digər sənədlərə uyğun ədəbiyyatın tam
biblioqrafik
təsvirinə baxmaq üçün isə kursoru konkret sənədin təsvi
rinin üzərinə qoyub siçanın sol düyməsini sıxmaq lazım
dır. Sorğu terminləri (Термины запроса) cədvəlinin *İQİ
düymələri müvafiq olaraq cədvələ ötürülmüş axtanş ter
minlərini ləğv edir və yeni sorğulann yaradılması üçün
yeni sahə təqdim edir.
?»
Lüğətlər siyahısından axtanş elementi olaraq
te
matik rubnka seçdikdə, Lüğət ( Словарь) sahəsində mövzu
rubnkaian ağacvari formada əks olunacaq1.'S ah ən in hər
bır elementi bır mövzu rubrikasını göstərir. IVlövzu rubri
kası Universal O nluq Təsnifat cədvəlinə uyğun sistem-
ləşmişdir. Digər axtarış elementlərindən fərqli olaraq te
matik rubnka əsasında axtarış zamanı
Naviqasiya ( На
вигация) qrupunda birləşən üç düymədən istifadə olunur.
Əgər tematik rubrika ağacvari formada təsvir olunubsa,
müvafiq düymələrin vasitəsilə ağacvari rubrikanın altrubri-
kalanna baxışı təmin etmək və əvvəlki vəziyyətinə qayıt
maq. tematik rubrikada cari rubrika ilə əlaqəli istinad
oluna biləcək rubrikalara cədvəl formasında baxmaq və
sorğu
vermək
mümkündür.
Məsələn,
"Arxiv
işi,
9
Arxivşünaslıq" rubrikasını qeyd edib, "^c düyməsini sıx
dıqda bu rubrika ilə əlaqəli istinad oluna biləcək Arxiv,
Tərcümə
xidmətləri
və
s.
informasiya
orqanları",
İnformasiya təşkilatlan" rubrikalarından ibarət cədvəl tə
qdim olunacaq. Əgər cari rubrika istinada malik deyilsə,
bu düymədən istifadənin əhəmiyyəti yoxdur. İstinadlı
nıbrikalann ağacvari formalı görünüşü
Дерево düyməsini,
cədvəl formalı görünüşü isə Отаблицв düyməsini sıxmaqla
tənzimlənir.
Axtanşın
relevantlığını
artırmaq
məqsədilə
"Oxucu" Avtomatlaşmjş İşçi Yeri
Məntiqi (Логика) və
Qısal İma (Усечение) düymələr qrupu ilə təchiz olunmuş
Fraqment və istinadların göstərişi rejimindən başqa, çünki bu hal
larda tematik rubnka cədvəl şəklində olur.
59
dur1. M əntiqi (Логика) düymələr qrupu kompleks axta
rışı2 təmin edən məntiqi operatorlann müəyyən edilməsi
üçüu nəzərdə tutulmuşdur və Sorğu terminləri ( Термины
запроса) sahəsində əks olunan axtanş terminlərinin axta
rılan sənəddə3 iştirak formasını təyin edir. Aşağıdakı üç
məntiqi operatorlardan istifadə olunur ki, bunlar:
♦ V ə ya (или) tapılmalı olan sənəddə axtanş termin
lərinin heç olmasa birinin iştirak etməsini;
♦ V ə (и ) tapılmalı olan sənəddə bütün axtanş termin
lərinin iştirak etməsini ;
♦ Y ox ( нет) birinci terminin iştirakı və bütün qalan
axtanş elementlərinin yoxluğu tələbini təyin edir.
Qısaltma
(Усечение)
düymələr
qrupunun
Yox
(Нет) düyməsi seçildikdə, axtanş sənədin uyğun elementi
ilə axtanş termini tam üst-üstə düşdüyü zaman müsbət
nəticə verir. H ə (Да) düyməsi seçildikdə isə axtanş sə
nədin uyğun elementinin başlanğıcı ilə axtanş termini üst-
üstə düşdüyü halda müsbət nəticə verir.
A çar sözlərə görə axtanş zamanı
3(i
açılan siyahısından istifadə olunur. Bunun vasitəsilə açar
sözün sənədin hansı təsvir sahəsində (sərlövhədə, istənilən
sahədə və s.) iştirak etməsini müəyyən etmək olar.
Q eyd edək ki, «Oxucu» Avtomatlaşmıs İşçi Yer
ində kompleks axtanş aparmaq üçün alternativ olaraq
kompleks axtanş rejimi nəzərdə tutulub. Kompleks axtanş
'Bu düymələr qrupu Sorğular sahəsində yerləşir.
: Kompleks axtanş bir neçə axtanş elementləri əsasında axtanşın
aparılmasını təmin edir.
3 Sənəd dedikdə ədəbiyyatın biblioqrafik təsviri nəzərdə tutulur
rejimi A x ta rış (П оиск) menyusunun K om pleks ax tarış
( Комплексный поиск) əmrini yerinə yetirməklə açılan
eyniadlı interfeys pəncərəsində yerinə yetirilir. Açılan
pəncərə iki işçi sahədən ibarətdir (sək. 4 ): Axtarışın sse
narisi (Сценари поиска) və Lüğət (Словарь).
Şək. 4.
Axtarışın ssenarisi sahəsi kompleks sorğunun tərtib olun
masına xidmət edir və Axtarışın növü (Вид поиска),
Termin (Термин),
Qısaltma
(Усечение),
Kontekst
(Контекст), M əntiq (Логика) sütunlarından ibarətdir.
Bu rejim vasitəsilə axtanş aparılmasını konkret misal üzə-
nndə
izah
edək.
Məsələn,
fərz edək
ki,
oxucuya
A .'.Q urbanovun informatikaya aid rus dilində kitabı la
zımdır. Bunun üçün oxucu axtarışın kompleks rejimini
seçdikdə açılan pəncərədə A xtanşın ssenarisi (Сценари
поиска) sahəsində axtanş elementlərini- m ü ə llif (автор),
61
açar söz (ключевое слово), dil (язы к ), qısaltma para
metri olaraq Yox (Нет), məntiqi operator olaraq isə H ə
(Да) seçməli, axtanş elementinə uyğun lüğətlərdən axtanş
terminlərini — A .I.Q urbanov, informatika, rus (русский)
terminlərini seçib siçan
qurğusunun sol düyməsini iki
dəfə sıxmalıdır. Bundan sonra oxucu Yerinə yetir (Вы
полнить) düyməsini sıxmaqla axtanş apara bilər.
Əgər
sorğuya uyğun sənəd
tapılarsa,
Baxış (Просмотр)
düyməsini sıxmaqla, sənədin biblioqrafik təsvirinə baxmaq
olar.
Ardıcıl axtarış xüsusi axtanş rejimi olub, kitabxana
işçisi və hazırlıqlı oxuculann istifadəsi üçün nəzərdə tutu
lub. Bu rejim sənədin spesifik tələbə cavab verən axtan-
şını təmin edir. Bu axtanş rejimini seçmək üçün A x ta rış
(Поиск) menyusunun A rd ıcıl ax tarış (Последователь
ный поиск) əmrini yerinə yetirmək lazımdır. Bu zaman
açılan pəncərədə axtanş yerinə yetirilmiş sorğu əsasında
aparıldıqda Dəqiqləşən sorğu (Уточняемый запрос) açı
lan siyahısından sorğunu seçmək, məlumat bazasında
apanldıqda isə dialoq pəncərəsinin Diapazon M F N 1
(Диапазон M F N ) sahəsində axtanşda iştirak edən sənəd
lərin başlanğıc və son M F N nömrələrini daxil etmək la
zımdır (şək. 5). Növbəti addımda A xtanş elementi
(Элемент поиска) sahəsində axtanş elementi kimi təyin
olunan sahə və alt sahələri siyahıdan seçmək lazımdır.
Daha sonra axtanş şərtini müəyyən etmək və Verinə yetir
(Выполнить) düyməsini sıxmaq lazımdır. Sorğuya uyğun
1 Sənədlərin bazada sıra nömrələri.
62
**nəd tapıldıqda Baxış (Просмотр) düyməsini sıxmaq-
U sənədin biblioqrafik təsvirinə baxmaq olar. Q eyd edək
iu, axtanj şərti cari pəncərənin Şablon axtanş {Шаблон-
поиск) sahəsinin müvafiq bölmələrində yerləşmiş interfeys
elementləri vasitəsilə təyin edilir. Bu interfeys elementləri
vasitəsilə axtans elementinin sənəddə olmasına görə, kon
kret terminin və müəyyən ədədi intervalın axtarış para
metrində iştirakına görə sorğu müəyyən etmək olar.
Sək. 5.
T
Əlaqələr üzrə axtanş
rejimi cari sənədlə əlaqəli
cbgər sənədlərin axtanşmın aparılması üçün nəzərdə tutu-
63
lub. Bu rejim A x ta n ş (Поиск) menyusunun Ə laqələr
üzrə a x ta n ş ( Поиск по связи) əmrini yerinə yetirməklə
müəyyən olunur. Bu zaman açılan pəncərədən əlaqəyə
görə axtanş üçün lazımi axtanş elementini seçmək və Ve
rinə yetirmək ( Выполнить) düyməsini sıxmaq lazımdır.
Q eyd edək ki. ələqələr üzrə axtanş alternativ olaraq Tam
təsvir sahəsinin
düyməsini sıxmaqla da həyata keçirilə
bilər.
Tapılmış sənədə uyğun ədəbiyyatı sifariş vermək
üçün onun biblioqrafik təsvirinin Tam təsvir sahəsində
əks olunmasına nail olduqdan sonra, Servis (Сервис)
menyusunun S ifariş (Заказ) əmrini yerinə yetirmək va
ya
düyməsini sıxmaq lazımdır. Bu zaman açılan
pəncərədə oxucunun soyadı, ad: və atasının adını və ya
oxucu biletinin nömrəsini, ehtiyac olarsa, sifariş üçün əla
və şərhi daxil etmək, kitabxanada bir neçə abonement
xidməti
həyata
keçirildikdə
konkret
xidmətin
adını
müəyyən etmək və işi davam etmək ( Продолжить ра
боту) düyməsini sıxmaq lazımdır1 (şək. 6 ). Bundan so
nra sifariş qəbul olunur. Sifarişin yerinə yetirilməsi «K i
tab verilişi» Avtomatlaşmış İşçi Yeri vasitəsi ilə təmin
olunur. Tapılmış sənədləri çap etmək və yeni fayla ixrac
elmək olar. Tapılmış sənədləri çap etmək ücün Servis
(С ервис) menyusunun Ç a p (Печать) əmrini yerinə ye-
1 Dövri nəşri sifariş verdikdə açılan pəncərədə əlavə olaraq sifanş
olunan dövri nəşrin nəşr ilini, cildini və sıra nömrəsini daxil etmək
və l$i daram etmək (Продапжить работу)
düyməsini sıxmaq
lazımdır.
64
tirmək və ya Servis ( Сервис) alətlər panelinin I t S
düyməsini sıxmaq lazımdır.
Şək. 6.
Bu zaman açılan dialoq pəncərəsində çap olunacaq
yazılan (tapılmış bütün yazıları, qeyd olunmuş yazılar is
tisna olmaqla bütün yazıları, qeyd olunmuş yazıları, kon
kret sıra nömrəli yazıları), sənədin formatını, sənədin fayl
şəklində yaradılmasını və ya birbaşa
kağızda çap olun
ması rejimini
müəyyən etmək və Verinə yetirmək ( Вы
полнить) düyməsini sıxmaq lazımdır (şək. 7). Birbaşa
kağızda çap olunması rejimi müəyyən edildikdə sənəd
kağızda çap olunacaqdır1. Sənədin
fayl şəklində yaradıl
ması rejimini seçdikdə isə açılan növbəli dialoq pəncərə
sində faylın ünvanını müəyyən etmək lazımdır.
Dostları ilə paylaş: |