A h o L i g e o g r a f I y a s I v a d e m o g r a f I y a a s o s L a r I

Dunyo mamlakatlarini aholi soni bo’yicha klassifikatsiyalash. Dunyo aholisining tabiiy 
o`sishi regionlar bo`yicha:  
Shimoliy Amerikada 1000/5 kishi. 
Lotin Amerikasida 1000/ 19 kishi. 
Horijiy Yevropada 1000/ 2 kishi. 
Horijiy Osiyoda 1000/ 18 kishi. 
MDH da 1000/7 kishi. 
Afrikada 1000/ 30 kishi. 
Avstraliya va Okeaniyada 1000/ 12 kishi. 
Yer shari aholisining joylashishi.Yer kurrasida aholi juda notekis joylashgan. Butun aholining 

---

70 % iga yaqini quruqlikning 7 % ida yashaydi. Butun quruqlikning (149 mln km
2
) 15 % ida esa (22,4 
mln km
2
) aholi doimiy yashamaydi. Bunday joylarga: Grenlandiya oroli (orolning janubiy sohillari 
bundan mustasno), Kanada-Arktika arxipelagining shimoli, Sahroi Kabir, Rub-el-Xoli, Katta Qum va 
Viktoriya kabi qumli cho`l massivlarining ayrim qismlari, Antarktida materigi va baland tog`larning 
yuqori qismlari kiradi. 
Jahonda aholi soni eng kam bo`lgan mamlakatlar: 
Vatikan 1000 kishi 
Tuvalu 10 000 kishi 
Nauru 11 000 kishi (2007 y). 
Ma`lumki, kishilar avvalo hayot kechirishi uchun qulay bo`lgan (ayniqsa iqlimiy) va 
antropogen landshaftlarni bunyod etganlar. Aholi joylashishiga qadim zamonlardan aholining qishloq 
xo`jaligi bilan bandligi kuchli ta`sir qo`rsatgan va ko`rsatadi. 
Hozirda yer sharida dunyo aholisi zich tarqalgan 3 ta arealni ajratish mumkin: 
1.Janubiy, Janubi-Sharqiy va Sharqiy Osiyo. Bu yerlarda hozirgi vaqtda aholi zichligi 1km
2 
ga 
200 kishidan ortadi. Ayrim joylarda esa 1km
2
joyga 1500-2000 kishi va undan ham yuqori. Masalan: 
Bangladeshda aholi zichligi dunyo bo`yicha eng yuqori 1km
2
-1035kishi (2007 y). Aholi zichligiga bu 
erda kishilarning eng qadimdan yashashi, ko`p mehnat talab qiluvchi intensiv obikor dehqonchilikning 
tarixiy tarkib topganligi va aholining tabiiy ko`payishi hususiyatlari sabab bo`lgan. 
2. Evropa davlatlari (Shimoliy Yevropa bundan mustasno). Bu arealda aholining o`rtacha 
zichligi 1 km
2 
– 200-400 kishini, ayrim hududlarda 1000-1500 kishiga etadi. Masalan: Rur havzasida. 
Bu arealdaaholi to`planishiga Yevropaning kishilik jamiyati tarixida sivilizasiya markazi bo`lganligi, 
sanoat taraqqiyotining boshlanishi, sanoat inqilobining vatani bo`lganligi va sanoatning yuksak 
darajada rivojlanganligi sabab bo`lgan. 
3. AQSH ning shimoli-sharqiy qismi. Bu areal yosh, yangi areal bo`lib, asosan Yangi dunyo 
kashf etilgandan so`ng XIX-XX asrda Yevropa aholisining “buyuk ko`chishi” natijasidava Afrika 
negrlarining keltirilishi bilan AQSH ning jahon xo`jaligida 2-markaz sifatida paydo bo`lishi oqibatida 
paydo bo`lgan. 
Bu arealda ham aholi zichligi 1km
2
joyda 100 kishidan ortiq. Ko`l bo`yida esa aholi zichligi 
1km
2
da 1500 kishiga etadi. Jahonda aholi zichligi 1 km
2
ga o`rtacha 49 kishi bo`lgani holatida (2007 
y) bu ko`rsatkich Monakoda 33104 kishi, Xitoy Makaosida 20346 kishi, Singapurda 6785 kishi, Xitoy 
gonkongida 6308 kishi, Baxraynda 1098 kishi, Bangladeshda 1035 kishini tashkil etadi. 
Aksincha, aholi zichligi eng kam bo`lgan hududlar: G`arbiy Sahroi Kabir, Gviana, 
Mongoliyada 2 kishi, Avstraliyada, Islandiyada, mavritaniyada, Botsvanada, Namibiyada, Kanadada, 
Surinamda 3 kishi (2007 y). Dunyo aholisining joylashishiga aholining transport va savdo yo`llariga 
yaqinroq joylashishi, ayniqsa dengiz bo`yida joylashishimuhim ta`sir ko`rsatadi. Masalan6 dengiz va 
okeanlarning qirg`og`i bo`ylab cho`zilgan eni 200 km gacha bo`lgan sohillarda dunyo aholisining 
yarmi yashaydi. Orol va yarim orollarda joylashgan ayrim mamlakatlarda bu ko`rsatkich yanada 
yuqori. Masalan: tabiiy sharoiti qulay bo`lgan Yava orolida aholi zichligi 1km
2
maydonda 2000 
kishiga etadi. Millioner shaharlarning asosiy qismi ham dengiz bo`yidagi port shaharlardir. 
Ayni paytda materik ichkarisida joylashgan, tabiiy sharoiti ham noqulay bo`lgan Mongoliyada 
aholi zichligi 1km
2
ga 2 kishiga to`g`ri keladi. Dunyo aholisining zichligi 1 km
2
ga 49 kishi bo`lgani 
holda Horijiy Yevropada bu ko`rsatkich – 98 kishi ga, Shimoliy Amerikada – 14,5 kishiga, Lotin 
Amerikasida – 21,4 kishiga, Horijiy Osiyoda – 115 kishiga, Afrikada – 22 kishiga, Avstraliya va 
Okeaniyada – 3 kishiga to`g`ri keladi. 
Jahonda aholi zichligi eng yuqori va eng kam bo`lgan davlatlar: (1 km
2
ga kishi hisobida 2007-
yil)
13
1. Monako – 33104 1. G`arbiy Sahroi Kabir – 2
2. Xitoy Makaosi – 20346 2. Mongoliya – 2
3. Singapur – 6785 3. Gviana – 2
4. Malta – 1288
4. Namibiya – 3
5. Baxrayn – 1098
5. Botsvana – 3
6. Bangladesh – 1035 6. Kanada – 3
7. Maldiv Resp – 1020
7. Avstraliya – 3. 
13
. “Атлас мира” Страни мира в картах и сифрах. М. “Аст-Пресс” 2000 г. 

---

Shunday qilib, aholi joylashishiga tabiiy sharoitlar, iqtisodiy sharoitlar, aholining kelib 
o`rnashgn vaqti, xo`jalik tipi (dehqonchilikdami, sanoatdami, chorvachilikdami), tashqi va ichki 
migrasiyalarning intensivligi kabilar hal qiluvchi ta`sir ko`rsatadi. Ayni paytda Afrika aholisining 
joylashishiga tarixiy sharoit, ya`ni qul savdosi va mustamlakachilik tizimining ta`siri kuchli bo`lgan. 
Har bir mamlakatning rivojlanishi uchun aholining muayyan soni va zichligi bo`lishi kerak. 
Aholining soniga va joylashishiga aholining tabiiy ko`payishi bilan birga aholining “mexanik 
ko`payishi” ya`ni migrasiyalar ham katta ta`sir ko`rsatadi.Migrasiyaning asosiy sababi iqtisodiy sabab 
bo`lib, undan tashqari: siyosiy, diniy, milliy (turklar bilan o`zbeklar), ekologik (Orol bo`yi, Rur 
havzasi) sabablari ham mavjud. 
Ichki migrasiyalar – bir mamlakat doirasida aholining qayta taqsimlanishi bo`lib, unda umumiy 
aholi soniga ta`sir etmaydi. 
Tashqi migrasiyalar – mamlakat va qit`alar aholisi soniga ta`sir etadi. Immigrasiya – 
emmigrasiyadan ortiq bo`lganda mamlakat aholisi mexanik ko`payadi. Emmigrasiya ortganda esa 
aholi mexanik kamayadi. XIXasr boshlaridan II-jahon urushiga qadar Yevropa asosiy emigrasiya 
markaziga aylandi va 60 mln aholi ko`chib ketdi, 1-navbatda Shimoliy Amerikaga, Braziliyaga, 
Argentina, JAR, Avstraliya va Yangi Zelandiyaga. II-jahon urushidan so`ng emmigrasiyaning 2-
markazi – Osiyo vujudga keldi. Asosan Xitoy, Hindiston, Bangladesh, Yaponiyadan Horijiy Yevropa 
davlatlariga; JAR, AQSH, Braziliya, Indoneziya, Singapurga migrasiya kuchaydi. 
1970-80 yillar Yer sharida immigratsiyaning yangi markazi Yaqin Sharq paydo bo`ldi. Bu 
regionda OPEK ga a`zo davlatlar chetdan ko`plab mehnatkashlarni o`ziga jalb qildi. Hindiston, 
Pokiston, Bangladesh – Yaqin Sharq mamlakatlariga asosiy ishchi kuchi etkazib beruvchi davlatlarga 
aylanib qoldi.Lekin hamon AQSH jahonda immigrasiyaning muhim markazi bo`lib kelmoqda. Yiliga 
AQSH ga 1 mln aholi immigrasiya qilmoqda. 
XX asrning 2-yarmida tashqi migrasiyaning yangi shakli “Oqillar (donolar) migrasiyasi” paydo 
bo`ldi. Bunda: olimlar, vrachlar, injenerlar va boshqa malakali mutaxassislar ko`chib ketadi. “Oqillar 
migrasiyasi” dastlab Horijiy Yevropadan AQSH ga bo`lgan bo`lsa, 1980-90 yillardagi iqtisodiy va 
siyosiy vaziyatlar tufayli MDH davlatlaridan Horijiy Yevropa va AQSH ga bo`lishi kuzatilinmoqda. 
Jahondagi chet el ishchi kuchlarining ( mehnatkashlar migrasiyasining) 40 % i SHimoliy 
Amerikaga, 25 % i Yevropaga, 20 % i Osiyoga, 15 % i boshqa regionlarga to`g`ri keladi. 
Iqtisodiy faol aholining Katarda 92 % ini, BAA da 89 % ini, Quvaytda 86 % ini, Omanda 70 % 
ini, Saudiya Arabistonida 60 % ini, Liviyada 50 % ini “gastarbeytarlar” tashkil etadi (2005 y). Ichki 
migrasiyaga aholi qishloq joylaridan shaharlarga ko`chishi ham kiradi. XX asrning oxirlariga kelib bu 
migrasiya ko`lami shu qadar kattalashdiki, buni “XX-asrda aholining buyuk ko`chishi” deb atalindi. 
Yangi yerlarning o`zlashtirilish ham migratsiya bilan bog`liq bo`lib, hududi katta va aholisi 
zich mamlakatlarda kuzatilinadi. Masalan: Rossiyada (Qoratuproq zonasining o`zlashtirilishi, BAM ni, 
taygani 
o`zlashtirilishi), 
Qozog`istonda,Kanadada 
(Shimolni 
o`zlashtirilishi), 
Braziliyada 
(Amazoniyani), Avstraliyada (savannalarni), Xitoyda (Tibetni), O`zbekistonda (Mirzacho`l, 
Yozyovon).