A h o L i g e o g r a f I y a s I v a d e m o g r a f I y a a s o s L a r I

Tug’ilish va uni ifodalovchi ko’rsatkichlar. 
Aholining takror barpo bo’lishi jamiyat davomiyligini ta’minlovchi asosiy jarayon bo’lib, 
inson avlodining muntazam yangilanib turishidir. Inson dunyoga kelib yashaydi, balog’at yoshiga 
yetib, farzand ko’radi, nasl qoldiradi. Bu uzviy jarayon tufayli jamiyatda avlodlar almashadi, aholi 
takror va takror barpo bo’laveradi. Aholining takror barpo bo’lishi jamiyatning mavjudligini, aholi 
sonini o’sib borishini ta’minlovchi asosiy biologik jarayondir. Lekin, u bevosita ijtimoiy-iqtisodiy 
muqit bilan bog’liq holda sodir bo’ladi. Ba’zan muttaxassislar aholi takror barpo bo’lishini Aholining
uch asosiy: tabiiy, xududiy (migratsiya) va sotsial qarakatlari yig’indisi sifatida tahlil etadilarю 
Aholining takror barpo bo’lishida uning tabiiy qarakati, ya’ni tug’ilish va o’lim asosiy omil 
hisoblanadi. Tug’ilishning yuqori bo’lishi aholi takror barpo bo’lishi jarayonini kuchaytiradi va aholi 
sonini o’sib borishiga olib keladi. Avlodlarning almashuvi, ularning uzoq yashashi esa o’lim
jarayoniga bog’liqdir. O’z navbatida inson xayotida o’limning sodir bo’lishi yuqorida qayd 
etilganidek, qator endogen va ekzogen omillar, aksariyat qollarda jamiyatdagi sotsial muqit ta’sirida 
sodir bo’ladi. Inson hamisha uzoq umr ko’rishga intiladi. Qar bir jamiyatda insonning uzoq umr 
ko’rishi, avlodlar salomatligi uchun ijtimoiy-iqtisodiy imkoniyatlar yaratiladi. Natijada insonlarning 
uzoq umr ko’rishiga, o’lim qollarini esa sotsial chora-tadbirldar bilan boshqarishga erishiladi. 
Avlodlarni uzoq umr ko’rishi, tashqi muqit bilan uzoq muloqatda bo’lishi uning demografik 
mayliga ham ta’sir ko’rsatadi. Aholi tez sur’at bilan kamayib borishiga ham omil bo’ladi. Natijada 
avlodlar o’rtasida tug’ilishni, ya’ni nasl qoldirishni boshqarish qollari keng tarqala boshlaydi. Demak, 
Aholining takror barpo bo’lishi uning tabiiy qarakatiga bog’liq. Aholi tabiiy qarakati esa o’z vaqtida 
sotsial muqit ta’sirida o’zgarib borardi. 
Ma’lum hudud va davlat aholisining takror barpo bo’lishida Aholining bir joydan ikkinchi 
joyga ko’chishi, ya’ni hududiy qarakati ham ahamiyatlidir. Ilmiy tadqiqotlarning ko’rsatishicha aholi 
takror barpo bo’lishining asosi bo’lgan tug’ilish, shaqar turmush tarzi ta’sirida kamayib borgan. 
Aksincha, qishloq turmush tarzi tug’ilishni nisbatan yuqori darajada saqlanib qolishiga olib kelgan. 
Aholining shaqardan qishloqqa, yoki qishloqdan shaqarga kelib yashashi bevosita uning reproduktiv 
mayliga ta’sir etib, tug’ilishni kamayishi yoki ko’tarilishiga olib keladi. Xuddi shunday Aholining
sotsial qarakati, ya’ni uning ma’lumotlitlik darajasini oshib borishi, ilm malaka talab etgan xizmat 
doirasida faoliyat ko’rsatishi, tibbiy bilimlardan ko’proq xabardor bo’lishi, uning uzoq umr ko’rishiga, 
nasl qoldirish-farzandlar ko’rishiga ham bevosita ta’sir ko’rsatadi. 
Insoniyatning paydo bo’lishi, jamiyatning rivojlanishi davomida aholi takror barpo bo’lishini 
boshqarish tizimida katta o’zgarishlar kuzatilgan. Aholining takror barpo bo’lishi, tug’ilish va o’lim 
jarayonlarini boshqarish orqali ma’lum maqsadga yo’naltiriladi. 
Aholining takror barpo bo’lishi, ya’ni avlodlar almashinish jarayoni jamiyat taraqqiyotining 
turli bosqichlarida, davlatlarda, millatlarda o’ziga xos xususiyatga egadir. Ana shu xususiyatlarni aniq 
bilish uchun aholi takror barpo bo’lishini ifodalovchi maxsus ko’rsatkichlar, ya’ni koeffitsientlardan 
foydalaniladi. 
Aholi takror barpo bo’lishining brutto koeffitsienti. Qar bir ayolning reproduktiv, ya’ni farzand 
ko’rish davrida (15-49 yosh) o’rganilayotgan davrdagi tug’ilish darajasi saqlangan holda, nechta qiz 
bola ko’rishi mumkinligini aniqlab beradi. Ushbu koeffitsient quyidagi formula orqali ifodalanadi. 

R

fx


49
15
R -brutto koeffitsientning ifodasi. 

-tug’ilganlarning umumiy miqdorida qiz bolalar salmog’i(0,488). 
fx-yosh guruqlari bo’yicha tug’ilish koeffitsienti. 
14
Исоқова Т., Хўжақулов X. Демография статистикаси. Т.: «ЎАЖБНТ» Маркази, 2004, 144 б. 

---



49
15
15-49 yosh guruqlari tug’ilish koeffitsientining yig’indisi. 
Aholi takror barpo bo’lishining brutto koeffitsientida o’lim qisobga olinmaydi. 
Aholi takror barpo bo’lishining netto koeffitsienti. Bu koeffitsient, aholi takror barpo 
bo’lishining sof koeffitsienti bo’lib, u avlodlar almashinuv darajasini aniq ifodalaydi, chunki bu 
ko’rsatkichda tug’ilgan qiz bolalarni onasini yoshiga yetgunga qadar yashab borganlari qisobga 
olinadi. Boshqacha qilib aytganda aholi takror barpo bo’lishining netto koeffitsientida o’lim eqtimoli 
xisobga olinadi va netto koeffitsienti formulasi quyidagicha ifodalandi: 
RLX
R

0
R-brutto koeffitsient. 
Lx-Onasining yoshigacha yashagan qizlar. 
Agar, 
1
0

R
bo’lsa, aholi o’sib boradi va kengaygan aholi takror barpo bo’lishi sodir bo’ladi; 
1
0

R
bo’lsa, aholi soni kamayib boradi va qisqargan aholi takror barpo bo’lishi yuz beradi: R
0
q1 
bo’lsa, aholi soni o’zgarmaydi. Bunday qolni oddiy aholi takror barpo bo’lishi deyiladi.