A h o L i g e o g r a f I y a s I v a d e m o g r a f I y a a s o s L a r I

Aholi depopulyatsiyasining moxiyati va omillari. Depopulyatsiya - ma’lum hududda turli 
sabablarga ko’ra aholi sonining kamayishi yoki o’limning yuqoriligi tufayli aholi sonining kamayishi. 
Birinchi tip- bu guruhga kiruvchi davlatlarda yashovchi aholi o’z-o’zini qayta tiklamaydi. O’lib 
ketayotganlar mutloq miqdori hayotga yangi kelayotganlar miqdoridan ortiq. Mazkur guruh 
davlatlarini “depopulyatsiya” davlatlari deb ham atash mumkin. Bularga Yevropa, Boltiqbo’yi 
davlatlari, SHimoliy Amerikadagi ma’lum bir davlatlarni, Yaponiya, Gruziya, Armaniston, Rossiyani 
kiritish mumkin. Demograf olimlar demografik o`tish davri 4 ta ketma-ket keluvchi bosqichni o'z 
ichiga olishligini ilmiy asoslab berganlar. Birinchi bosqich uchun tug'ilishning yuqori darajada 
saqlanishi va o'limning keskin qisqarishi oqibatida vujudga keluvchi juda yuqori darajadagi tabiiy 
o'sish xosdir. Ikkinchi bosqich ko'p bolali oiladan kam bolali oilaga o'tish o'limning qisqarishi, 
tug'ilishning esa undan ham ko'p miqyosda qisqarishi natijasida tabiiy o'sishning kamayishi bilan 
ifodalanadi. Uchinchi bosqichda, awalambor, aholi ichida qariyalar sonining o'sishi hamda 
tug'ilishning asta-sekin pasayishi natijasida umumiy o'limning nisbiy darajasi birmuncha ko'tariladi. 
Mazkur bosqichda aholi soni juda oz miqdorda va jadal sur`atlarda o'sadi yoki qisqaradi 
(depopulyatsiya jarayoni). To'rtinchi bosqichda tug'ilish va o'lim ko'rsatkichlari tenglashadi, aholi 
sonining tabiiy-umumiy o'sishi umuman barham topadi. 
Demografik portlash va demografik inqiroz. ”Demografik portlash” - aholining haddan 
tashqari o’sishi. Demografik portlash XX asrning 60 yillari paydo bo`lgan. Demografik portlash 
asosan Horijiy Osiyo mamlakatlarida kuzatilinmoqda. Ma`lumki, aholisi soni 100 mln dan ortiq 
bo`lgan mamlakatlarning 7 tasi Osiyoda joylashgan. Bu mamlakatlarda demografik siyosat aholi tabiiy 
ko`payishini kamaytirishga qaratilgan (hatto konstitusiyaga kiritilgan). 
Statistik ma’lumotlar ko’rsatishicha yer shari aholisi asrimiz boshidan to qozirgi davrga (2000 
y) qadar 3,2 marta ko’paygan. XXasr dunyo aholisining eng tez sur’at bilan ko’paygan davrdir. 
Aholining tez sur’at bilan ko’payishi asosan rivojlanayotgan davlatlar xisobiga bo’lmoqda. Agar 
1950-1990 yillarda aholi butun yer sharida yiliga o’rtacha 1,8% ko’paygan bo’lsa, rivojlangan 
davlatlarda esa bu ko’rsatkich 0,9%ni va rivojlanayotgan davlatlarda esa 2,1 % ni tashkil qiladi. Ushbu 
davrda rivojlanayotgan davlatlar aholisining ko’payib borishi va ularning dunyo aholisidagi 
salmog’ini 67 foizdan 77 foizga yetishiga olib keldi. Natijada, rivojlangan davlatlar aholisining dunyo 
aholisidagi salmog’i 33 foizdan 23 foizga tushib qoldi.
X1X asrning oxirida aholi tug’ilishi va o’lim qollari biologik qonuniyatlargagina emas, balki 
sotsial shart-sharoitlar bilan bog’liq holda sodir etilishi qayd etilgan. Jamiyat tarixiy rivojlanishi 
jarayonida aholi takror barpo bo’lishida chuqur o’zgarishlar yuz berdi.1950 yillarga kelib, jamiyatda 
demografik jarayonlar (nikoq, tug’ilish va o’limni) boshqarish jarayoni keng tarqaldi. Jamiyat 
taraqqiyotida ro’y bergan yirik ijtimoiy iqtisodiy o’zgarishlar, Aholining demografik mayliga bevosita 
ta’sir etdi. Ayniqsa, qator davlatlarda Aholining farzandlar soniga bo’lgan munosabati o’zgardi. 
Ko’pbolalik o’rnini o’rtacha bolalik, kam bolalik egallay boshladi. Oilani ko’p farzandga bo’lgan 
talabi asta-sekin urbanizatsiya jarayoni, sanoatni rivojlanishi, ayollar bilim darajasini oshib borishi, 
ijtimoiy qayotdagi o’rnini o’zgarib borishi bilan bog’liq holda kamaya bordi. SHuningdek jamiyatda 
ilm-fanning, ayniqsa tibbiyotning rivojlanishi, aholiga tibbiy xizmatning keng tarqalishi aholi o’rtasida 
o’limni keskin kamayishiga, o’rtacha umr ko’rish davrini esa uzayishiga sabab bo’ldi. Xomiladorlikni 

---

oldini oluvchi vositalar xaqidagi bilimlar muntazam shakllanib bordi. Bu vositalarldan foydalanish, esa 
keng tarqala boshladi. Qator davlatlarlda tug’ilishni nisbati yuqori darajada saqlanib turishi, o’limning 
esa keskin kamayishi, aholi sonini birdan o’sib borishiga sabab bo’ldi. Bu jarayon dunyodagi 
rivojlanayotgan davlatlarda, ayniqsa 1960-1970 yillarda keskin tus oldi. Aholi sonini tez sur’atlar bilan 
ko’payib borishini aholishunos olimlar «Demografik revolyutsiya» yoki «Demografik portlash» deb 
atadilar. Aholining bunday tez sur’at bilan ko’payib borishi qar bir davlat uchun ijtimoiy iqtisodiy 
muammolarni yuzaga keltirdi. Natijada ko’pgina davlatlar o’sib borayotgan aholi sonini cheklashga 
qarakat qildilar, «Tug’ilishni nazorat etish» dasturi qabul qilindi va tug’ilish jarayoni ekzogen (tashqi) 
omillar ta’sirida boshqarila boshlandi. Aholi takror barpo bo’lishini tashkil etgan ikki asosiy jarayon 
tug’ilish va o’limni boshqarilishi aholi takror barpo bo’lish sur’atini, o’zgarishiga olib keldi. Aholi 
takror barpo bo’lishi bir turdan ikkinchi turga o’ta boshladi. Ushbu qolni yuqorida qayd etilganidek-
«demografik o’tish», deb belgilandi. Demografik o’tish jarayoni bosqichma-bosqich sodir bo’ldi. 
Muttaxassislar tomonidan demografik o’tish to’rt bosqichga ajratildi. 
Evropadagi rivojlangan davlatlarda tug’ilish darajasini ko’tarib, optimal, normal holga keltirish 
juda mushkul bo’lmoqda. Rivojlanayotgan davlatlarda esa, aksincha 1960-1990-yillarda tug’ilishning 
yuqori darajada turganligini va o’lim hollarining keskin kamayganligi natijasida aholining tabiiy 
o’sishi juda yuqori darajada bo’ldi. Natijada Osiyo, Afrika va janubiy Amerikada joylashgan qator 
rivojlanayotgan davlatlarda aholi soni birdan ko’payib ketdi. Bu holni demograf mutaxassislar 
“Demografik portlash” deb atadilar.