A h o L i g e o g r a f I y a s I v a d e m o g r a f I y a a s o s L a r I

Ma’ruza 4: Aholi tabiiy harakati va uning dunyo miqyosida geografik tafovutlari. 
Reja: 
1. Aholi tabiiy xarakati: tug’ilish, o’lim, tabiiy ko’payish. 
2. Reproduktiv yosh va reproduktiv mayl xaqida tushuncha. 
3. Tug’ilish va uni ifodalovchi ko’rsatkichlar. 
4. Aholi o’limi, uning turlari va yuzaga kelish sabablari. 
 
Tayanch tushunchalar (kalit so’zlar): aholi tabiiy xarakati, tug’ilish, o’lim, tabiiy ko’payish. 
tug’ilish geografiyasi, Reproduktiv yosh, reproduktiv mayl, tug’ilishga ta’sir etuvchi omillar, 
tug’ilishni ifodalovchi ko’rsatkichlar, tug’ilishning umumiy koiffisienti, yig’indi koiffisienti, brutto va 
netto koeffitsientlari, aholi o’limi, o’rtacha umr ko’rish davomiyligi, umr ko’rish davomiyligi , 
O’limning asosiy turlari, go’daklar, bolalar, kattalar o’limi, umumiy, maxsus, standartlashgan o’lim 
koiffisientlari, endogen, ekzogen kvazioendogen omillar.
Aholi tabiiy xarakati: tug’ilish, o’lim, tabiiy ko’payish. Tug’ilish- demografik jarayonlardan 
biri bo’lib, u ham qator ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy omillar ta’sirida rivojlanadi. Shuniningdek 
jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy muhit tug’ilish darajasini belgilaydi. Biologik jarayon bo’lmish tug’ilish 
darajasi ko’pgina ijtimoiy-iqtisodiy omillarga bog’liq. Bularga ayollarning jamiyatdagi mavqei, 
bandligi, bolalar o’limi, moddiy shart-sharoit, davlatning demografik siyosati, aholining atrkibi va 
hokazolar kiradi. Ijtimoiy-iqtisodiy omillar ichida aholining yashash sharoiti, aholi tug’ilish darjasida 
geografik farqlarni yaqqol ifodalaydi. 
B.S. Urlanis “qaerda kambag’allik va qashshoqlik bo’lsa, o’sha yerda turmush sharoit, 
madaniyat past darajad bo’ladi” deb o’z fikrini bildiradi. Haqiqatan aholining turmush sharoiti, 
madaniyati yuksalgan sayin uning o’rtacha umr ko’rish davri uzayadi. Aholi tarkibida qariyalar 
miqdori oshadi, topgan daromadlari bolalari ehtiyojlarini qondirish va o’zlarining yaxshi yashashig 
sarflashadi. Demak aholi madaniy darajasining ko’tarilishi tug’ilish ko’rsatkichining pasayishiga 
xizmat qiladi desak hato qilmaymiz. 
XVIII asr oxirlariga qadar yer yuzining barcha mintaqalarida tug’ilish ko’rsatkichi yuqori 
bo’lgan XX asrga kelib aksariyat rivojlangan davlatlarda industrlashtirish, urbanizatsiya 
jarayonlarining jadllashuvi, ayollarning ishlab chiqarishda faolligining avj olishi, fan-ta’lim sohasidagi 
rivojlanishlar, madniyatning taraqqiy etishi, nikoh qurish yoshining ko’tarilishi natijasida tug’ilish bir 
muncha pasaydi. XIX asr oxirida Yevropa davlatlarida tug’ilish yuqori, o’lim past bo’lib, aholi takror 
barpo bo’lishi intensiv holatd bo’lgan bo’lsa XX asrda huddi shu ahvol Lotin Amerikasi davlatlarida 
kuzatilgan. Yevropada bu vaqtda tug’ilishning pasayishi ahamiyatli tus olgan va hozirgacha bu jarayon 
davom etmoqda. 
Tug’ilishga ta’sir etuvchi omillardan yana biri bu ayollarning jamiyatdagi o’rni. Ayniqsa, 
ayollarning bilim darajasi va ijtimoiy ishlab chiqarishda ishtirok etishi tug’ilishga, oiladagi farzandlar 
soniga ta’sir etadi. Oilada faqat farzand tarbiyasi va uy ishlari bilan band bo’lagan ayolga nisbatan 
ma’lumotli, biron bir sohada ishlaydigan ayolda farzandlar kam bo’ladi. Chunki bu ayollar kechroq 
turmush quradi, ularning bilim, madaniyat darajasi, qiziqishlari ko’p bolalikni inkor etadi. 
Ijtimoiy-iqtisodiy omillarning tug’ilishga ta’siri har doim bir xil kechmaydi. Ba’zi iqtisodiy 
nochor, qoloq davlatlarda tug’ilish ko’rsatkichi haddan tashqari baland. Masalan, Afrikada 40 ‰ va 
undan ham yuqorini tashkil etadi. Odatda nochor, qashshoq oilalarda farzandlar ko’p tug’iladi va o’z 
navbatida o’lim darjasi ham yuqori bo’ladi. 
Tug’ilishga ijobiy ta’sir etuvchi omillardan biri nikoh qurish yoshi hisoblandi. Erta nikoh 
qurish tug’ilish darajasini oshirsa, aksincha kech nikohga kirish, ajralishning kamayishi, tug’ilish 
darajasini ko’tardigan qulay demografik vaziyat hisoblanadi. Qator Osiyo davlatlaridagi demografik 

---

vaziyatni qulay deb baholash mumkin. Afrika, Osiyo va Lotin Amerikasi davlatlarida yoshlar erta 
nikohga kiradi. G’arbiy Yevropada esa aksincha. Nikoh qurish jamiyatda avlodlar almashinuvi uchun 
zamin bo’lib xizmat qilsa, ajralish tug’ilish darajasini sezilarli pasayishiga sabab bo’ladi. Qaerda 
ajralishlar ko’p bo’lsa, o’sha hududda tug’ilishning pastligini kuzatmiz. Ajralishning oldini olish, 
tug’ilish darjasini bir me’yorda boshqarish davlat ahamiyatiga ega masala hisoblandi. SHu boisdan 
demografik jaryonlarni nazorat qilish, ba’zi xollarda choralar ko’rish, tug’ilish ko’rsatkichiga ta’sir 
etish maqsadlarida har bir davlat tomonidan “demografik siyosat” yuritiladi. Aholining tabiiy o’sishi 
past bo’lgan geografik huddlrd tug’ilishni ko’paytirishga qaratilgan siyosat olib boriladi. Bunda aholi 
ham moddiy ham ma’navi rag’batlantiriladi, yosh oilalar uchun sharoitlar yaratiladi, yuqorida 
keltirilgan ajralishlar davlat tomonidan nazoratga olinadi va hokazo. Hozirda bunday tug’ilishni 
ko’paytirishga qaratilgan siyosat g’arb davlatlarida yurg’izilmoqda. Aksincha tug’ilishni cheklash 
degan siyostni ilgari surayotgan davlatlar ham mavjudki, bular tabiiy ravishda aholisi tezlik bilan 
ko’payotganligi sabab shunday siyosat olib borishga majbur. Tug’ilishni cheklash siyosati 
rivojlanyotgan Osiyo mamlakatlariga xos va mos. Jumladan, aholisining o’sish sur’ati baland bo’lgan 
Xitoy, Hindiston, Indoneziya kabi davltlrd dunyo aholisining 41.0 foizi yashaydi. Xitoyda erta oila 
qurish, ikkitadan oshiq farznda o’rish butunlay man etilgan. 
Tug’ilishga ta’sir etuvchi omillarning ta’siri turli geografik hududda bir xil emas. Bu esa uning 
ko’rsatkichlarining turli joyda xilma-xil bo’lishiga olib keladi. Demak aholi takror barpo bo’lishida, 
o’sish sur’atining pasayishida yoki ko’tarilishida tug’ilish alohida ahamiyat kasb etadi deyish 
maqsadga muvofiq.