A h o L i g e o g r a f I y a s I v a d e m o g r a f I y a a s o s L a r I
Yüklə 1,77 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
dahldor fanlar (kartografiya, geografiya tarixi, toponimika, metageografiya) qismlarini kiritish
mumkin 2 . Aholini o’rganish, u haqida bilimlar to’plash juda qadimiy tarixga egadir. Antik davrga oid qo’lyozmalarda dunyodagi turli davlatlar tabiati, aholisi, xo’jaligi, shaharlari, aholining turmush tarzi, urf–odatlari haqida sayohatchilar, savdogarlar, elchilar hikoyalari asosida to’plangan ma’lumotlar uchraydi. Bunday qimmatli tarixiy asarlarga I asrda Strabon tomonidan (17 kitob) yaratilgan «Geografiya», U asrdagi Ptolomeyning «Geografiya» kitobi misol bo’la oladi. Yer kurrasida aholi soni va ularning yashash maskanlari ko’payib borishi bilan aholi haqidagi bilimlar, ularni o’rganuvchi fanlar ham ko’payib bordi. Fanlarning dastlabki tasnifi eramizdan oldingi 384–322 yillarda Aristotel tomonidan yaratilgan bo’lib, unda mantiq, fizika, biologiya, falsafa, etika, sotsiologiya, siyosat, tarix, poeziya kabi fanlar o’rin olgan edi. Undan keyingi davrlarda fanlar differentsiyatsi kuchayib, uning tasnifi yana ham mukammallashdi, bir qancha fan majmualari shakllandi. Akademik B. M. Kedrov tasnifiga ko’ra, fanlar falsafa fanlari, matematika fanlari, tibbiy va texnik fanlar, hamda ijtimoiy fanlar majmuasiga ajratildi1. Mazkur fanlar tasnifida aholini o’rganish asosan ijtimoiy fanlar majmuasidan o’rin olgan. Aholi geografiyasi ijtimoiy fanlar majmuasiga kiruvchi iqtisodiy geografiya bag’rida shakllandi. XVIII asrgacha geograflar aholini o’lkashunoslik doirasida o’rgangandilar. Keyinchalik 1 Анохин А.А., Житин Д.В., География населения с основами демографии: Учебное пособие. – СПб. Ихд-во СПбГУ, 2013 – 307 с. 2 Бўриева М.Р., Тожиева З.Н., Зокиров С.С., Аҳоли географияси ва демография асослари. Ўқув қўлланма. – Т.: Тафаккур, 2011. – 159 б aholi geografiyasi tadqiqotlari takomillashib, rivojlanib borgach u (sotsial) ijtimoiy geografiya predmetiga aylandi. Aholi geografiyasining alohida fan sifatida shakllanishi XIX asr oxirlaridan boshlandi. Ushbu davrda geografiya tarkibidan «Antropogeografiya» maktabi ajrahb chiqdi. Uning asoschisi nemis geografi F.Ratsel edi. U o’zining «Antropogeografiya» asarida antropogeograflarning asosiy vazifasi «shaxs va xalqning ruhi hamda jismiga tabiat ta’sirini o’rganishdir» deb belgilaydi. Ular nafaqat insoniyat, hatto davlatlarni rivojlanishi ham tabiyat qonunlari asosida sodir bo’ladi, degan g’oyani ilgari suradilar. Aholi geografiyasini shakllanishida frantsuz geografi Vidal de la Blash tomonidan yaratilgan «inson geografiyasi» maktabi ham ahamiyatildir. Mazkur maktab vakillari antropogeograflardan farqli o’laroq aholi va tabiyatning o’zaro munosabatlarini, hodisalarini o’rganishda tabuy omillar bilan bir qatorda iqtisodiy, tarixiy va psixologjk omillarni ham o’rganish lozimhgini ta’kidlaydilar. Ana shu maktab asosida aholi geografiyasining shaharlar geografiyasi, qishloqlar geografiyasi, migratsiya geografiyasi kabi tarmoqlari shakllandi. Aholi geografiyasi bugungi kunda o’z o’rganish predmetiga, vazifalariga ega alohida fan sifatida rivojlandi. Qator rivojlangan davlatlar oliy o’quv yilrtlarida aholi geografiyasi turli yo’nalishlarda (demografiyaning geografik aspekti, shaharlar geografiyasi, migratsiya geografiyasi, aholi geografiyasi matematik modellar va h.k.) o’qitiladi 3 . Jahon geograflari, aholishunos mutaxassislari tomonidan ilmiy asarlar, darshk va o’quv qo’llanmalar yaratilgan. Anglo–amerika mutaxasisslari D. Forrester rahbarugida «Geografiya gorodov», «Dinamika razvitiya goroda», B. Dj. Garker, D. Xarved, S. Gamilton, P. Xaggetva boshqalar «Model v geografu», frantsuz geograflari tomonidan «Ocherki po geografu gorodov» shularjumlasidandir. Aholini o’rganish uchun rus olirnlari tomonidan ham XIX asrning oxirgi choragi va XX asr boshlarida aholi geografiyasiga oid qator tadqiqotlar o’tkazilgan. 1883 – 1885 yillarda P. P. Semenov– Tyan–shanskiy rahbarligida besh tomlik «Geografichesko–statisticheskiy slovar» chop etilgan bo’lib, unda Rossiyada o’sha paytda mavjud bo’lgan barcha shaharlar va qishloq maskanlari ta’riflangan. XIX asrning oxirgi choragida L. I. Mechnikov tomonidan yozilgan «Sivilizasiya i velikie istoricheskie reki (1889 g)» kitobi ham aholi geografiyasi bo’yicha bajarilgan ahamiyatli ishlardan hisoblandi. Unda muallif jamiyat rivojlanishini va madaniyatni taqsimlanishida suv yo’llarining muhim o’rin tiltishini ifodalaydi. Kitobda insoniyat jamiyatini shakllanishida Nil, Tigr, Yefrat, Xind va Ganga, Xilanxe va Yansze daryolari tabiatning kompleks ta’sirining tahlil etgan. Iqlimshunos A. I. Voeykov 1897 yilda Rossiyada o’tkazilgan aholi ro’yhati asosida Rossiyaning Yevropa qismi va g’arbiy Sibirda qishloqlar shakllanishini hududiy tahlil etgan. XX asrning 40–yillaridan boshlab aholi geografiyasi iqtisodiy geografiyaning mustaqil tarmog’i sifatida rivojlana boshladi. Bu borada R. M. Kabo va N. N. Baranskiylar tadqiqotlari alohida o’rin egallaydi. N. N. Baranskiy geografik tadqiqotlarda ishlab chiqarishning asosini tashkil etgan, ham ishlab chiqaruvchi kuch ham iste’molchi sifatida namoyon bo’lgan aholini o’rganish lozimligini qayd etgan. Shaharlar va qishloqlar aholi maskanlarini o’rganish bo’yicha Yil. G. Saushkin, O. A. Konstantinov, V. V. Pokishishevskiy, V. G. Davidovich, I. M. Maergoyz, B.S. Xorev, S.A. Kovalev, N.I. Lyalinovlar qator tadqiqotlar olib bordilar. Aholi manzilgohlari, shaharlarini o’rganishga bag’ishlangan ko’plab asarlar rus geograflari tomonidan ham yaratilgan. Ammo, aholi geografiyasi iqtisodiy geografiyadan mustaqil fan sifatida ajralib chiqishi 1940 yillarga to’g’ri keladi. Bunda R. M. Kabo va N. N. Baranskylarning xizmatini alohida ko’rsatish joizdir. Aholi geografiyasi rivojlanishing dastlabki yillarda shahar va shahar aholi manzilgohlariga e’tibor kuchaytirildi. O. A. Konstantinov, V. V. Pokishevskiy, Yil. G. Saushkin, keyinroq V. G. Davidovich va boshqalar shaharlarni o’rganishga muhim hissa qo’shganlar. Har tomonlama qishloq aholisi joylashishiga ta’rifhi N.I.Lyalikov tomonidan 40–yillar oxirida birinchi marta berildi. Keyinchalik, bu yo’nalishga S.A.Kovalev o’zining juda katta mehnatlari bilan kirib keldi. Uning qishloq aholi marizilgohlarini tipologiyalashtirish,qishloq aholisi joylashuvida o’ziga xos metodikalari, qishloq aholi manzilgohlari tizimidagi qator yo’nalishlari shular jumlasidandir. 3 Бўриева М.Р., Тожиева З.Н., Зокиров С.С., Аҳоли географияси ва демография асослари. Ўқув қўлланма. – Т.: Тафаккур, 2011. – 159 б Aholi migrasiyasini o’rganish V.V.Pokshishievskiy tomonidan boshlangan bo’lib, hozirgacha aholi geografiyasida muhim bir yo’nalish, bo’lim sifatida alohida mavqeini egallab kelmoqda. V. V. Pokshishievskiy aholi geografiyasi faruning o’rganish predmetini qliyidagicha shaklda talqin etadi: «Aholi geografiyasi iqtisodiy geografiyaning muhim bir tarmog’i bo’lib, aholi va aholi manzilgohlari joylashishi hamda tarkibini o’rganadi». Umuman olganda bugungi kunda aholi geografiyasi faiuning o’rganish predmeti aholi va aholi manzilgohlari joylanishi, tarkibi va dinamik o’zgarishlarining makon va zamondagi hududiy xususiyatlarini o’rganishdan iborat. Bundan kelib chiqqan holda aholi geografiyasi ikkita asosiy bir–biri bilan chambarchas bog’liq yo’nalishlarga ajraladi: 1. aholini tadqiq etish; 2. aholi manzilgohlari, uning turi va tizimlarini tadqiq etish (shahar, qishloq). Har ikkalasida ham aholi geogrfiyasi iqtisodiy geografiyaning tarkibiy qismi sifatida tadqiqot olib boradi. Ma’lumki, iqtisodiy geografiyaning asosiy vazifasi ishlab chiqaruvchi kuchlarning hududiy joylanishi va rivojlanishi qonuniyatlarini o’rganishdir. Aholi esa har qanday jamiyatning asosiy ishlab cbiqaruvchi kuchidir. Taraqqiyot jarayonida aholining shaxsiy iste’moli bilan birga aholining o’zi ham takror barpo etiladi, ya’ni kishilar avlodlari tarbiyalanadi, voyaga yetkaziladi. Shuning uchun ham aholini geografik jihatdan o’rganayotganda uchta narsaga e’tibor berilishi lozim: 1. Aholi moddiy boylik ishlab chiqaruvchi kuch, barcha moddiy ne’matlarning yaratuvchisi; 2. Aholi ishlab chiqarilgan ijtimoiy mahsulot istemolchisi; 3. Aholi butun ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonimng asosiy qismi bo’lib, o’zi ham takror barpo bo’lishi zarur. Har qanday iqtisodiy geografik muammolarni hal qilishda aholiga xos bo’lgan ushbu xususiyatlarni o’rganish zarur. Iqtisodiy geografiyaning bir tarmog’i Xisoblangan aholi geografiyasi umng boshqa sanoat geografiyasi, transport geografiyasi, qishloq xo’jaligi geografiyasi tarmoqlari orasida alohida o’rin egallaydi. Qolaversa, iqtisodiy geografiya o’z ichiga aholi geogrfiyasini kiritar ekan endi u xo’jalik geografiyasidan «jamiyat geografiyasiga» yoki «sotsial–iqtisodiy geografiyaga» aylandi. Aholi geografiyasining muhim tushunchalaridan biri bu aholining hududiy tarkibi va aholining funktsionai guruhlarga bo’linishdir. Aholi hammamizga ma’lum bo’lgan qliyidagi uchta funktsional guruhga ajratiladi: 1. Moddiy ishlab chiqarish tarmoqlarida ishlovchilar (sanoat, qishloq xo’jaligi, transportda). 2. Xizmat ko’rsatish sohasida band bo’lganlar (savdo, maorif, sog’liqni saqlash, kommunal xo’jalik, shahar transporti va hokazo). 3. Ijtimoiy ishlab chiqarishda ishtirok etmaydiganlar (bolalar, liy bekalari, qariyalarva h.k.) Bulardan tashqari aholining migratsiyasi bilan bog’liq bo’lgan bir qancha qonuniyatlar ham bor. Yuqorida keltirilgan aholi geografiyasining tadqiqot yo’nalishlari aholi geografiyasi predmetini aniq shakllantirishga asos bo’ldi. Aholi geografiyasining predmeti qator geograf olimlar tomomdan belgilangan. S. A. Kovalev, N. Kovalskayalar aholi geografiyasi – aholining tarkibi, dinamikasi va joylashuvidagi regional tafovutlami vujudga keltirgan omillarni, aholi va aholi manzilgohlarining hududiy tizimlarini hamda ularning rivojlanish qonuniyatlarini o’rganadi. Shuningdek, aholi geografiyasi aholining dunyo bo’ylab va uning alohida mintaqalari, ayrim davlatlari hamda rayonlar bo’yicha almashuvim ham o’rganadi, deb qaraydilar. Hozirgi davrga kelib qator geograflar aholi geografiya iqtisodiy–ijtimoiy geografiyaning shoxchasi, tarmog’i deb hisoblamoqdalar. Uning predmeti qilib aholi tarkibi va takror barpo bo’lishidagi geografik farqlar, aholimng hududiy tarqalisM va joylashuvi,aholi madaniyati turli tizimdagi geografik farqlar, mehnat resurslarim hududiy guruhlari va ulardan foydalanishdagi geografik farqlar; aholi maskanlari va ularning hududiy tizimi2 kabilar ko’rsatilgan. Hududiy ijtimoiy– iqtisodiy tizimda aholi, aholi manzilgohlari, aholiga xizmat ko’rsatish sohalari, sotsial blok tarkibiga kiritilgan holda iqtisodiy blok elementlari bilan birgalikda umumiy tizimni tashkil etadi. Demak, aholi geografiyashu ijtimoiy–iqtisodiy geografiyaning muhim bir tarmog’i sifatida qarash o’rinlidir. Har qanday hududiy–ijtimoiy–iqtisodiy tizimda aholi muhim rol o’ynaydi. Sababi biron bir hududdagi ishlab chiqarish insonsiz rivojlanmaydi yoki yaratilgan mahsulot uning iste’molisiz o’z yakunini topmaydi. O’zbekiston hududida ham aholi va aholi manzilgohlari haqida ma’lumotlar qadimiy qo’lyozma manbalarda mavjuddir. Aholi geografiyasining yo’nalishiga oid tadqiqotlar O’zbekistonda XX asrning ikkinchi yarimidan boshlab takomillashib bordi. N.Ginzburg, C.Kovalev, O. Ota–Mirzaev, A. Soliev, X. Salimov, A. A. Qayumov, Z.Rayilijonov, LSafarov, S.Zokirov, M.Nazarov kabi olimlar olib borgan tadqiqotlar shular jumlasidandir. Qayd etilgan tadqiqotlarda respublikada shaharlar geografiyasi va shakllanishi omillari, urbanizatsiya jarayoni, qishloqjoylarda aholi manzilgohlarini shakllanish xususiyatlari, joylashuvi, mehnat resurslari geografiyasi bilan bog’liq muammolar o’rganilgan 4 . Aholi geografiyasining muhim predmeti bo’lgan aholining takror baipo bo’lishi, uning demografik ornillari va hududiy jihatlarini o’rganish, aholi migratsiyasi bo’yicha R.A.Ubaydullaeva, M.Qoraxonov, LMullajonov, M.R Bo’rieva, L.P.Maksakova, R.B.Murtazina, Z. Tojieva va boshqa aholishunos olirnlar tomonidan o’tkazilgan ilmiy izlanishlar natijalari ham qimmatlidir. Bugungi kunda O’zbekistonda aholi geografiyasi tadqiqot yo’nalishlari bo’yicha tumanlar, viloyatlar doirasida mukammal tadqiqotlar olib borilmoqda. Oliy o’quv yilrtlarida geografiya va boshqa aholishunoslik fanlari tizimiga kiruvchi yo’nalishlarda mutaxassislar tayyorlashda aholi geografiyasi va demografiya bo’limlariga oid kurslar o’tkazilmoqda. O’zbekistonda ham demografik tadqiqotlar rivojlanishi o’z tarixiga egadir. Respublikada fan, madaniyat va davlatchilik rivojlanishi juda qadimiy tarixga ega. Yuqorida demografik bilimlar to’plash, asosan davlatchilik bilan bog’liq ekanligi haqida fikr yilritildi. Demak, O’zbekistonda ham, demogafik bilimlar juda qadimdan mavjud bo’lgan. Bular haqida qadimiy qo’lyozmalar, arxeologik yodgorliklar, qator ilmiy manbalar guvohlik beradi. Lekin o’lkada maqsadli demografik tadqiqotla o’tkazish asosan 1960 yillardan boshlandi. Ana shu davrdan to hozirgi kunga qadar respublikada juda katta ahamiyatga ega bo’lgan demogafik tadqiqotlar olib borilgan hamda shu sohada yirik mutaxassislar tayyorlangan. Demografiya sohasida erishilgan yiltilqlar ustoz olim M. Q. Qoraxonov nomi bilan bog’liqdir. Olim nafaqat O’zbekistonda, balki Markazaiy Osiyoda yirik demografik tadqiqOtlar olib bordi. Ushbu hududning XIX asr ikkinclu yarmidan boshlab, demografik tarixini tikladi. Aholi o’sishi, tug’ilishi, o’lim, nikoh va ajralish kabi demografik jarayonlar xususiyatlarini o’rgandi. Ular bilan bog’liq omillar, muammolarni aniqlab berdi. O’rta Osiyo tarkibiga kiriuvchi respublikalarda aholi o’sishi bashoratini yaratishga rahbarlik qildi. Qoraxonov O’lkamiz aholisining miqdoriy rivojlanishi bilan bir qatorda uning sifatiy rivojlanishi sohasida ham yirik tadqiqot ishlarini olib bordi. Ustoz rahbarligida O’zbekistonda aholi ma’lumotlilik bosqichlari bo’yicha bashorat ham ishlab chiqilgan. Olimning olib borgan tadqiqotlari asosida monografiya, risolalar va 200 dan ortiq ilmiy maqolalari chop etilgan. Ustoz o’z ilmiy faoliyatini 1960 yillardan boshlab, hayotining oxirgi damlarigacha O’zbekiston Milliy Universitetining geografiya fakultetida olib bordi. Dastlab respublikada demografiyani o’rganuvchi ilmiy guruh tilzdi. 1972 yilda ana shu guruh O’rta Osiyo respublikalari demografik holati va muammolarini o’rganuvchi yirik «Aholishunoslik ilmiy–tadqiqot laboratoriyasi» ga aylandi. Ushbu laboratoriyada O’rta Osiyo Demografiyasini o’rganishga doir chuqur, tarixiy ahamiyatga ega bo’lgan tadqiqotlar olib borildi. Shu bilan birga, M.Q.Qoraxonov rahnamologida aholi muammolarini o’rganuvchi yirik ilmiy maktab yaratildi. Ustoz maktabida shakllangan mutaxassislar bugungi kunda uning ishini davom ettirib, jamiyat taraqqiyaga molik tadqiqotlar olib bormoqdalar. O’lkamiz demografik tarixini va aholi muammolarini o’rganishda RLMullajonov, R.A.Ubaydullaeva, EAAhmedov, O.B.Ota–Mirzaev, L.P.Maksakova, A.S.SoUev, N.S Aliqoriev, X.Salimov, M.R.Bo’rieva, A.A.Qayumov, O.E.Ergashev, LSafarov, O.Saydaxmedov, RB.Murtazina, Z.X.Rayilijonov, RJ.Ortiqboev, Z.Tojieva kabi olimlar olib borgan tadqiqotlar ham ustoz Murtazo Qoraxonovich Qoraxonov boshlagan ilmiy izlanishlarni davomi sifatida O’zbekistonda olib borilgan demografik tadqiqotlar tarixida alohida ahamiyatlidir 5 . Yüklə 1,77 Mb. Dostları ilə paylaş:
|