A. I. Karshibayev n. O. Ataullayev b. Sh. Narzullayev
IV-BOB ENERGIYA TEJASHNING UMUMIY MASALALARI
Yüklə 0,94 Mb.
|
|
IV-BOB
ENERGIYA TEJASHNING UMUMIY MASALALARI 4.1. Binolarni yoritishda energiya tejamkorligi Hozirgi kunda uy-joy qurilishi sohasidagi zamonaviy tendentsiyalardan biri qurilishni loyihalashtirish va qurish bo'lib, unda rejalashtirish yechimlari atrof-muhitga do'stlik va energiya samaradorligi bilan birlashtiriladi. Ushbu loyihani amalga oshirish butun dunyodagi energiya tejamkor binolarni qurish boshlanishiga olib keldi. Hozirgi kunda binolarni yoritishda energiya tejamkorligini oshirishda, elektr energiya sarfini qisqartirish maqsadga muvofiqdir va bu sohada quyidagi ikkita asosiy yo‘l ishlab chiqildi. binolarda uy-joy inshoatlarida, yoritishning nominal quvvatini pasaytirish; yoritish sistemalaridan foydalanish vaqtini kamaytirish. Yoritish sistemalarining nominal (o‘rnatilgan) quvvatini pasaytirish uchun birinchi navbatda, kichik quvvatli yoritgich bilan kerakli oqimni beruvchi samaraliroq yorug‘lik manbalariga o‘tishni bildiradi. Yoritish sistemalaridan foydalanish vaqtni kamaytirish uchun yoritish qurilmalarini zamonaviy boshqarish tuzilmalarini rostlash va nazorat qilishni tatbiq etish bilan erishiladi. Bu holat shuni ko‘rsatadiki, yoritishning o‘zgarmas o‘rnatilgan quvvatida, haqiqiy iste`mol etilayotgan quvvat va energiya iste`moli pasayadi. Yoritish yuklamasini boshqarish uni to‘g‘ri taqsimlash ikkita asosiy usul bilan amalga oshiriladi: Uy-joy binolarida barcha yoki bir qism yoritgichlarni o‘chirish bilan yani (diskret boshqarish); yoritgichlarning quvvatini ravon o‘zgartirish (barcha uchun bir xil yoki yakka tartibda). Diskret boshqaruv tizimiga, birinchi navbatda turli surat relelari (surat avtomatlari) va taymerlarni kiritish mumkin. Birinchilarining ishlash printsipi tashqi yoritilganlik datchiklari signali bo‘yicha yuklamani yoqish va o‘chirishga asoslangan. Ikkinchilari oldindan kiritilgan dastur bo‘yicha 224
kommutatsiyalashni amalga oshiradi. Yoritishni diskret boshqarish tizimlariga hozir bo‘lish datchiklari bilan jihozlangan avtomatlar kiradi. Ular binodagi yoritgichlarni oxirgi inson chiqib ketganidan keyin ma`lum vaqtdan so‘ng o‘chiradilar. Bu diskret boshqarishning eng iqtisodiy turidir, lekin bunda tez-tez yoqish va o‘chirish xisobiga lampalarning xizmat ko‘rsatish muddati qisqarishi mumkin. Fuqaro binolarining elektr iste‘molchilarini ikki guruhga bo‘lish mumkin: -xonadonlarning elektr iste‘molchilari; -umumbino elektr iste‘molchilari. Birinchi guruhga yoritish va elektr asboblar; Ikkinchisiga esa zinapoyalar, cherdaklar vestibyullar, xollar, lift qurilmalari, ventilatsion tizimlar va har xil yong‘inga qarshi qurilmalardagi yoritkichlar kiradi. Xonadonlardagi elektr yoritish cho‘g‘lanma lyuminissent lampalar yordamida amalga oshiriladi. Maishiy elektr asboblariga quyidagilar kiradi: -isituvchi; -xo‘jalik, madaniy-maishiy; -sanitariya gigiyenik; -maishiy havo konditsionerlari, suv isitkichlar; -xonalarni isitish uchun asboblar. Zinalar vestibyullar xonalar va dahlizlarni yoritish uchun cho‘g‘lanma va lyuminissent lampalar ishlatiladi. Lyuminissent lampalarning ishlash vaqti kata va kushlanish tebranishiga ta‘siri kamroq. Kuch elektr iste‘molchilariga qisqa tutashgan rotorli asixron motorlar va boshqa elektr liftdagi qurilmalar kiradi. Kuch elektr iste‘molchilariga ventilyator va nasoslarning elektr motorli, to‘qqiz qavatdan yuqori bo‘lgan binolarda tutunni bartaraf qilish tizimidagi klapan va lyuklarni ochish uchun har xil elektromagnitlar hamda aloqa va signalizatsiya apparaturalari kiradi. Baland binolarda maxsus elektr yuritmali liftlar, ularda elektromagnit tormoz va boshqarish apparaturalari mavjud. 225
yoritishni boshqarishni avtomatlashtirish uchun maxsus uskunalar ishlab chiqarish o‘zlashtirildi. Zamonaviy tizimlar, foydalanuvchi uchun maksimal qulaylik bilan elektr energiyani iqtisod qilish imkoniyatini o‘z ichiga oladi . Yoritishni avtomatik boshqarish tizimlarni ikkita asosiy sinflarga bo‘lish mumkin: lokal va markazlashgan. Binolarni yoritishni lokal tizimlari konstruktiv jihatdan elektr taqsimlagich shitlariga tiralgan yoki osiluvchi shitlar oralig‘iga o‘rnatiladigan bloklardan iborat. Bunday turdagi tizimlar odatda bitta funktsiyani yoki ularning qayd etilgan qatorini amalga oshiradi. Bu funktsiyalar qatoriga masalan, xonada inson borligi va tabiiy yoritilganlik darajasini hisobga olish, hamda simsiz masofani boshqarish tizimlari bilan ishlash kiradi. Lokal ―yoritgichlarni boshqarish tizimlari‖ ko‘p hollarda qo‘shimcha sim o‘tkazishni talab qilmaydi, ba`zida simlar yotqizish zarurligini qisqartiradi. Yoritishning markazlashgan boshqarish tizimlari, ―intellektual‖ nomiga to‘liq javob bergan holda, ko‘p sonli yoritgichlarni (bir necha yuzgacha) bir vaqtda ko‘p variantli boshqarish imkoniyatini ta`minlaydi. Bunday tizimlar yorug‘likni boshqarish yoki binolarning boshqa tizimlari bilan birga ishlashda (masalan, telefon tarmog‘i, xavfsizlik tizimlari, ventilyatsiya, isitish va quyoshdan himoyalovchi to‘siqlar) qo‘llaniladi. Hozirda iste`molchilar tomonidan energiya tejamlovchi yoritgichlardan va yorug‘lik texnikasi buyumlaridan foydalanish rivojlanmoqda. Yaxshilangan iste`mol qilish sifatlariga ega bo‘lgan holda (yuqori yorug‘lik berish, spektr bo‘yicha qulay va chiroyli, lipillamaydigan yorug‘lik va h.k.), zamonaviy energiya tejamlovchi yoritgichlar iqtisodiyotligi va ishlatishda ishonchliligi jihatdan barcha talablarga javob beradi. Jamoa binolarining asosiy xonalarida atrof-muhit sharoiti va bajarilayotgan ishga muvofiq ravishda lyuminissent lampali yoritkichlardan foydalaniladi. Ichki va tashqi yoritish uchun yoritish turlari quyidagilarga bo‘linadi: metallogalogen, natriyli, ksenonli 226
cho‘g‘lanma lampalar ishlatiladi. Elektron ishga tushirish – rostlash apparatli lyuminestsentli yoritgichlar cosφ>0,93 bilan osiluvchi va shitli bajarishga ega bo‘lib, quyidagi afzalliklarga ega: -elektr magnit ishga tushirish-rostlash apparatdan ta`minlanadiganga nisbatan 30% dan ortiq elektr energiyani iqtisod qilishga va shunga o‘xshash qizdirish lampaga nisbatan olti karra elektr energiyani iqtisod qilish; -lampaning xizmat ko‘rsatish muddatini 20% va undan ortiqqa, qizdirish speral iplarini (katodlarini) ravon qizdirishli optimal rejim hisobiga oshirish; -qo‘shimcha startyorsiz, kafolatli zudlik bilan ulash va shovqinsiz ishlash; -stroboskopik hodisaning bo‘lmasligi, ya`ni qandaydir narsa yoki rasmni kuzatish uzluksiz emas, balki ayrim birin ketin davriy ravishda, ma`lum vaqt oralig‘ida, amalga oshirilishida hosil bo‘ladigan ko‘rishni anglash ; - elektr magnit xalaqitlarining bo‘lmasligi. Kompakt (bejirim ) lyuminestsent lampalar shu kabi yoritish texnik tavsiflarga ega bo‘lgan qizitish lampalariga nisbatan 5 marta kam elektr energiya iste`mol qiladilar, ularda xizmat ko‘rsatish muddati 8 marta ko‘p. Aks panjarali va yorug‘likni qaytaradigan yoritgichlar ham mavjud . Galogen yoritgichlarni o‘rnatish usuli bo‘yicha, shiftga, devorga va stol ustida o‘rnatadigan qilib chiqariladi va yasaladi, ma`muriy binolarni mahalliy yoritish, ofislarni, ish joylarini, ekspozitsiya, stendlarni yoritish uchun ishlatiladi. Ular lampa plafonini sharnir yordamida mahkamlab xonaning har qanday berilgan zonasini yoritishni ta`minlaydi. Yoritgichlarda yorug‘lik manbai sifatida oddiy qizdirish ipli lampalarga nisbatan quyidagi qator afzalliklarga ega bo‘lgan, quvvati 20 Vt bo‘lgan galogen lampalar qo‘llaniladi: -elektr energiya iste`molini 2-2,5 baravar pasaytirish; -xizmat ko‘rsatish vaqtida yorug‘lik oqimini mo‘tadilligi; 227
qiluvchi tiniq yorug‘lik; -oddiy lampalarga nisbatan, xizmat ko‘rsatish muddatini 2 marta ko‘pligi; 20 yoki 50 Vt quvvatga ega bo‘lgan galogen lampali IVU seriyali maxsus yoritgichlar, yonuvchi materialdan iborat bo‘lgan yuzaga bevosita o‘rnatish uchun mo‘ljallangan, hamda hovuzlarda, favvoralarda, akvariumlarda, yong‘inga qarshi qurilmali binolarda, dushlarda, kimyoviy tozalashlarda, bog‘ uchastkalarida, avtomobillarni saqlash joylarida, yo‘lovchi yo‘laklarida, narvonlarda, yer osti o‘tish joylarida, mashinalarni avtomatik yuvish joylarida, ustaxonalar va baliq do‘konlarida o‘rnatish uchun tavsiya etiladi. Ko‘chalar, maydonlar, tezyurar magistrallarni, transport kesishadigan joylarni, cho‘zilgan tunnellarni, sport inshootlarini, aerodromlarni, qurilish joylarini, arxitektura inshootlarini, vokzallarni, aeroportlarni yoritish uchun iqtisodli manbaalardan biri, barcha ma`lum gaz razryadlovchi lampalar orasida yuqori yoritishga ega bo‘lgan va uzoq muddatga xizmat qilganda yorug‘lik oqimini uncha katta bo‘lmagan pasayishga ega bo‘lmagan yuqori bosimli natriyli lampalardir. Elektr energiyani iqtisod qilish uchun har qanday lampalar qo‘llanilganda, elektr energiyani 20 % gacha iqtisod qilishni ta`minlaydigan, yoritish asboblarini optimal joylashtirish katta ahamiyatga ega. Masalan, bir binoda ishchi va yordamchi zonalar mavjudligida ishchi zonalarlarni umumiy lokal (har tomondan) yoritish, yordamchi zonalarni esa bunga qaraganda past jadallik bilan yoritish ko‘zda tutiladi. Sexlarni, omborlarni va boshqa ishlab chiqarish xonalarni yoritishda, eng yaxshi usul –bu yog‘du taralish liniyalari uskunalaridir. Har qanday yoritish tizimini loyihalayotganda va tadbiq etayotganda ko‘rish muhitini ta`minlaydigan quyidagi sanitar normalarni ta`minlash zarur: -yorug‘likning tabiiy yoritilganlikka maksimal yaqinlashtirilgan spektral tarkibi; FBU va NBU seriyali yoritgichlar ham xona ichlarini yoritishni ham suvlardan namlik, chang va ko‘plab tartib buzuvchilardan himoyalanish maqsadida uy-joy binolarini tashqarisini yoritishga mo‘ljallangan bo‘lib 228
mexanik shikastlanishlarga, tosh va shunga o‘xshagan qattiq narsalar tegishidan himoyalangan bo‘ladi. Ular ayniqsa ko‘chalar, bog‘lar, xiyobonlar, o‘tish joylari, ayvonlar, hovuzlar, vanna xonalar, hojatxonalar, uy-joy binolarining tashqi tamonlarini va h.k.larni yoritishda tengi yo‘q. Hozirgi vaqtda xalq xo‘jaligida natriyli lampalardan juda keng ko‘lamda foydalanilmoqda, uning yana bir qo‘llanish sohasi – bu issiqxonalardagi o‘simliklarni nurlantirish. Issiqxonadagi ko‘pchilik o‘simliklarning nurlanishi yaxshi natija berganligi tufayli natriyli lampalar simobli va metallogenli, yuqori bosimli lampalarni almashtirish mumkin. Natriyli lampalarning simobli lampalardan farqi shundaki, natriyli lampalarda simob yo‘q, bu esa ularning qo‘llanish sohasini qolaversa xizmat ko‘rsatish umrini kengaytiradi. Natriyli lampalar o‘zining yorituvchanligi bilan balki iqtisodiy jihatdan ham kata foyda keltiradi. Ularning ishini iqtisodiylik nuqtai nazaridan solishtirganda, 10000 soat mobaynida 30 % gacha iqtisodni tashkil etadi, o‘z-o‘zini qoplash muddati taxminan kuniga 12 soatni(yozgi vaqtda 8 soat va qishkida 16 soat) foydalanishdan kelib chiqqan holda 2 oyga yaqinni tashkil etadi. Yüklə 0,94 Mb. Dostları ilə paylaş:
|