A. I. Karshibayev n. O. Ataullayev b. Sh. Narzullayev
Imorat va inshootlarda issiqlik yo’qotishlar
Yüklə 0,94 Mb.
|
|
4.4. Imorat va inshootlarda issiqlik yo’qotishlar
Qadimgilar issiqlikni — o‘ziga xos suyuqlik, u jismdan-jismga o‗tish xususiyatiga ega, deb o‘ylashgan. Endilikda issiqlikning jismlardagi atom va molekulalar harakatidan yuzaga kelishi hammamizga ma‘lum. Masalan, havodagi atom va molekulalarning tartibsiz harakatlari tezlashuvidan harorat ko‘tarilib, kunlar isishi va aksincha, bunday harakatlarning sekinlashuvidan harorat pasayib, kunlar sovishini bilamiz. Suyuq, qattiq jismlarning atom va molekulalari havodagiday erkin bo‘lmasa-da, ular ham harakatda bo‘ladi. Hatto erish darjasidagi haroratda muzdagi vodorod molekulalari sekundiga 1950 metr tezlikda harakatlanadi. O‗n olti kub santimetr havodagi molekulalar sekundiga million-million marotaba o‗zaro to‘qnashishga ulguradi. Issiqlik bilan harorat bir —biridan keskin farq qiladi. Masalan, gaz o‗choqning kichik ko‗zidagi harorat katta ko‗zidagi harorat bilan teng, lekin kattasi yonayotgan gazning miqdori ko‗p bo‗lganidan o‗zidan issiqlikni ko‗proq ajratadi. Issiqlik bu — energiya turi bo‘lgani uchun energiya miqdori uning darajasi bilan o‘lchanadi va bu daraja "kaloriya" deyiladi. Bir gramm suvni 1°C gacha isitish uchun sarflanadigan issiqlik miqdori — bir kaloriyaga teng. Jismlarning harorati, 237
graduslarda belgilanadi. Ikki jismning yaqinlashuvidan bir -biriga issiqlik o‘tmasligi, ulardagi haroratning tengligini bildiradi. Atrof muxitni himoya qilish va energiya sarfini umumiy holda kamaytirish muammolari qayta tiklanmaydigan energiya manbalarini tejash va energiyalarni iqtisod qilishni, shu bilan birga, issiqlikni ham talab etadi. Bu muammoning yechishning yo`llaridan biri yangi qurilayotgan va rekonstruksiya qilinayotgan binolarda quruq qurilishning usullarini qo‘llab issiqlikni iqtisod qilishdir. Bino va inshootlarda issiqlikni va bug`ni izolyasiya qilinishi, birinchi navbatda, ularda shunaqa rejimni yaratishga mo`ljallanganki, bunda odamlarning sog‘ligi, mehnati va dam olishi, san‘at asarlarining material qimmatliklarini asrashni ta‘minlashi lozim. (kartinalar, gilamlar, skulpturalar, metall va yogoch buyumlar va boshqalar.), Havodagi suv parlaridan qurilish konstruksiyalarning namlanishidan va fizik ta‘sirning boshqa agentlaridan himoya sifatida xizmat qiladi. Albatta, qurilishning va rekonstruksiyaning tejamliligi bu masalalarni yechish jarayonida aniqlanadi, bir tomondan, bino va inshootlarning issiqllik va bug`dan izolyasiyasiga ketgan xarajati bilan va boshqa tomondan – o`z ichiga isitish va sovutish harajatlarini olgan keyingi foydalanish harajatlari bo‘ladi. Bunda bino va inshootlarning issiqlik himoyasining tavsifi bo`yicha turli xildagi talablarning (ba‘zida hattoki zid bo`lsa ham) amalga oshishi imkoniyati ishonchli bo`lishi kerak, masalan: - qurilish konstruksiyalarining muvofiq issiqlikni akkumulyatsiya qilish imkoniyati talab etadigan yilning turli fasllarida barqaror tavsifdagi issiqlik rejimini ta‘minlash; - xonalarning tez isishini ta‘minlash, xususan yashovchilarning asosiy massasi uylarida bo`lganda turar joy binolari uchun; - xonalarning tez sovushini ta‘minlash (kechgi soatlarda va yozning issiq kunlarida). Binolarning issiqllik izolyasiyasi bo`yicha tadbirlari yerto`la devorlarini, tashqi devor to`siqlarini, oraliq tom va tomlarni shunday qurish kerakki, bunda ular iloji boricha ko`chaga kam issiqlikni chiqarishi kerak va teskarisi. 238
aniqlovchi gigienik va issiqlik texnikasi sharoitlari eng avval, ularning vazifasi bilan belgilanadi. Bu sharoitlarning amalga oshirilishi arxitektura- rejaviy yechimlar va qurilish me‘yorlari bilan nazarda tutiladi. Bu me‘yorlar va qoidalar, bir tomondan, o`zida xonalarni nomaqbul tabiiy- iqlimiy faktorlardan himoyasi bo`yicha talablarni mujjassam etsa, boshqa tomondan – tabiiy-energetik manbaalardan maksimal foydalanishni ta‘minlashga qaratilgan (nurli, issiqlik, shamol). Jiddiy ravishda ko`p nomuvofiq iqlimiy faktorlarning mavjudligida xonalarni kerakli klimatizatsiyasini yaratish uchun sun‘iy usullar qo`llaniladi ya‘ni ularni isitish, shamollatish va sovutish. Shimoliy rayonlarda nisbatan sovuq iqlimning davomiyligi uchun to`g`ri keladigan to`siq konstruksiyalardan keng foydalanib klimatizatsiyaning sun‘iy usullarini qo`llash afzalroqdir. Aynan xuddi shunday arxitektura va iqlim o`rtasidagi eng ko`p kelishilganlikga erishish mumkin, afsuski, xozirgi kunda arxitektorlar tomonidan bu narsaga yetarlicha ahamiyat berilmayapti, ular katta derazali devorlarni qo`llashga intilishayapti. Shu bilan birga ma‘lumki, to`siq konstruksiyalarining xonaga sovuq, issiq va havoning kirishiga qarshilik darajasi konstruktiv tadbirlar tomonidan maqsadli ravishda yaratilgan harorat to`siqning mexanik-iqtisodiy effektivligini aniqlaydi. Xozirgi kunda, sanoatning, qishloq xo`jaligining, turar joy-kommunal soxalarning energoresurslarni, bino va inshootlarning yangisini qurilishida va borini rekonstruksiya qilishda maqul konstruktiv yechimlarini bor imkonlardan foydalanib iqtisod qilishning keskin zaruriyatiga ularning kerakli issiqlik himoyasi, tovush izolyasiyasi va yong‘inga turg‘unligiga kompleks yondoshish bilan muvaffaq bo`lishi mumkin. Bu talablarni qondirish zamonaviy qurilishning asosiy vazifalarini yechadi – xavfsizlik, sharoitni yaxshilash va tejamlilik, ishlab chiqarilayotgan maxsulotning zarur sifatini ta‘minlovchi ishlab chiqarishning texnologik rejimlari uchun kerakli harorat namlik sharoitlarini yaratish. Bunga yana qurilish maxsulotining ekologikligi va estetikligini ta‘minlashning muhim talablarini qo`shish mumkin, bu esa kerakli sharoitni yaxshilash bilan birga xonalarda odamlarni bo`lishi uchun fizik, ruhiy, fiziologik sanitar sharoitlarni aniqlovchi xonalarning optimal mikro iqlimini yaratadi. |